Bu dərsdə biz planetimizin coğrafiyasının və Yerin quruluşunun mühüm komponenti olan torpaq anlayışını araşdıracağıq. Torpaq təkcə yaşadığımız və fəaliyyət göstərdiyimiz yer səthi deyil, həm də müxtəlif həyat formalarını və təbii prosesləri dəstəkləyən mürəkkəb sistemdir.
Torpaq, ən əsas tərifində, Yerin su ilə örtülməyən bərk səthidir. O, qitələr, adalar və təpələr və dərələr kimi daha kiçik birləşmələr də daxil olmaqla bütün quru sahələrini əhatə edir. Torpağın xüsusiyyətləri və tərkibi geoloji fəaliyyətlər, iqlim və insan müdaxiləsi kimi amillərin təsiri ilə bir yerdən digərinə əhəmiyyətli dərəcədə dəyişir.
Əsas səviyyədə torpaq müxtəlif təbəqələrdən ibarətdir. Torpaq kimi tanınan ən üst təbəqə bitki həyatının və genişlənərək bütün yerüstü ekosistemlərin dəstəklənməsində mühüm rol oynayır. Torpağın altında bir-birinin ardınca çöküntü və qaya təbəqələri planetin ən xarici təbəqəsi olan Yer qabığını əmələ gətirir.
Quru coğrafiyası Yer səthinin fiziki xüsusiyyətlərini, onların necə əmələ gəldiyini və zamanla necə dəyişdiyini öyrənən geniş sahədir. Buraya dağların, dərələrin, düzənliklərin və yaylaların öyrənilməsi, eləcə də bu xüsusiyyətlərin insan fəaliyyətinə və təbii proseslərə necə təsir etməsi daxildir.
Məsələn, dağların olması iqlim nümunələrinə təsir göstərərək, bir tərəfdə külək tərəfi kimi tanınan yaş şərait, digər tərəfdən isə rütubətli tərəf kimi tanınan quru şərait yarada bilər. Bu fenomen coğrafiyaşünasların oroqrafik yağıntılar adlandırdıqlarının bir hissəsidir.
Torpağın tərkibi coğrafi mövqedən və əsas geoloji proseslərdən asılı olaraq çox dəyişir. O, müxtəlif növ süxurlardan və minerallardan, həmçinin çürüyən bitki və heyvanların üzvi maddələrindən ibarətdir. Bu kompozisiya bir ərazidə tapılan torpaq növündən tutmuş orada böyüyə bilən bitki örtüyünə qədər hər şeyə təsir göstərir.
Torpağın ən üst təbəqəsi olan torpaq özü də mürəkkəb quruluşa malikdir. O, üzvi maddələrlə zəngin üst təbəqədən başlayaraq, altdakı əsas süxura qədər horizont adlanan müxtəlif təbəqələrdən ibarətdir. Bu təbəqələr bunlardır:
Torpaq ayrı-ayrılıqda mövcud deyil, atmosfer, hidrosfer və biosfer də daxil olmaqla Yer sisteminin digər komponentləri ilə dinamik şəkildə qarşılıqlı əlaqədə olur. Bu qarşılıqlı əlaqə həyatın davam etdirilməsi və Yerin təbii tarazlığının qorunması üçün çox vacibdir.
Belə qarşılıqlı əlaqənin bir nümunəsi su dövrüdür. Torpaq yağışın yağması üçün səthləri, toplanan su obyektlərini və suyu atmosferə qaytaran bitki örtüyü təmin etməklə su dövriyyəsində mühüm rol oynayır. Bu dövr həm insan ehtiyaclarını, həm də təbii ekosistemləri dəstəkləmək üçün şirin suyun planet üzrə paylanması üçün çox vacibdir.
Başqa bir nümunə, fotosintez və parçalanma kimi proseslər vasitəsilə torpağın həm istixana qazı olan karbon dioksidi üçün həm mənbə, həm də udma rolunu oynadığı karbon dövrüdür. Bu dövr Yerin iqlimini və atmosfer tərkibini tənzimləmək üçün vacibdir.
İnsan fəaliyyəti torpağa onun fiziki xüsusiyyətlərini dəyişdirməkdən tutmuş təbii proseslərə təsir etməyə qədər dərin təsir göstərir. Kənd təsərrüfatı, urbanizasiya, meşələrin qırılması və mədənçilik insanların torpaqları öz məqsədləri üçün necə dəyişdirdiyinə dair yalnız bir neçə nümunədir.
Bu fəaliyyətlər bəşər sivilizasiyasını və iqtisadi inkişafı dəstəkləməklə yanaşı, torpaq eroziyası, biomüxtəlifliyin itirilməsi və çirklənmə kimi mənfi nəticələrə də səbəb ola bilər. Məsələn, meşələrin qırılması təkcə ağacların tələf olması ilə nəticələnmir, həm də yerli iqlim nümunələrini pozur, torpaq eroziyasını artırır və yığılmış karbon qazını atmosferə buraxaraq qlobal iqlim dəyişikliyinə töhfə verir.
Beləliklə, mühafizə səyləri torpaq ehtiyatlarını qorumaq və onların Yerdəki həyatı dəstəkləməyə davam edə bilməsini təmin etmək üçün çox vacibdir. Bura davamlı kənd təsərrüfatı, vəhşi təbiət üçün qorunan ərazilər və meşələrin bərpası layihələri kimi təcrübələr daxildir.
Torpaq Yerin həyatı dəstəkləyən, iqlimi formalaşdıran və təbii proseslər və insan fəaliyyəti nəticəsində daimi dəyişikliyə məruz qalan mühüm komponentidir. Torpağın coğrafiyasını, tərkibini və digər Yer sistemləri ilə qarşılıqlı əlaqəsini başa düşmək onun əhəmiyyətini və gələcək nəsillər üçün qorunub saxlanmasının zəruriliyini qiymətləndirmək üçün çox vacibdir.
Torpağı və onun müxtəlif aspektlərini öyrənməklə biz planetimizdə həyatı təmin edən zərif tarazlığın və bu tarazlığın qorunmasında oynadığımız rolun fərqinə varırıq. Torpaq ehtiyatlarının qorunması təkcə təbii aləmi qorumaq deyil, həm də bəşəriyyətin yaşaması və rifahını təmin etməkdir.
