Энэ хичээлээр бид манай гарагийн газарзүй, дэлхийн бүтцийн амин чухал бүрэлдэхүүн хэсэг болох газрын тухай ойлголтыг судлах болно. Газар бол бидний амьдарч, үйл ажиллагаа явуулж буй гадаргуу төдийгүй амьдралын янз бүрийн хэлбэр, байгалийн үйл явцыг дэмждэг цогц систем юм.
Газар бол хамгийн энгийн тодорхойлолтоор бол усаар бүрхэгдээгүй дэлхийн хатуу гадаргуу юм. Энэ нь тив, арлууд, толгод, хөндий гэх мэт жижиг тогтоцууд зэрэг хуурай газрын бүх бүс нутгийг хамардаг. Газрын шинж чанар, найрлага нь геологийн үйл ажиллагаа, уур амьсгал, хүний оролцоо зэрэг хүчин зүйлсийн нөлөөгөөр нэг газраас нөгөөд ихээхэн ялгаатай байдаг.
Үндсэн түвшинд газар нь янз бүрийн давхаргаас бүрддэг. Хөрс гэгддэг хамгийн дээд давхарга нь ургамлын амьдрал, цаашлаад хуурай газрын бүх экосистемийг дэмжихэд чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Хөрсний доор тунадас, чулуулгийн дараалсан давхарга нь дэлхийн хамгийн гадна талын давхарга болох дэлхийн царцдасыг бүрдүүлдэг.
Газрын газарзүй нь дэлхийн гадаргуугийн физик шинж чанар, тэдгээр нь хэрхэн бүрэлдэж, цаг хугацааны явцад хэрхэн өөрчлөгддөгийг судалдаг өргөн хүрээтэй салбар юм. Үүнд уул, хөндий, тэгш тал, тэгш өндөрлөгүүдийг судлах, мөн эдгээр шинж чанарууд нь хүний үйл ажиллагаа, байгалийн үйл явцад хэрхэн нөлөөлж байгааг судлах болно.
Жишээлбэл, уулс байгаа нь уур амьсгалын хэв маягт нөлөөлж, нэг талдаа салхины тал гэж нэрлэгддэг нойтон, нөгөө талдаа хуурай тал гэж нэрлэгддэг чийглэг нөхцлийг бий болгодог. Энэ үзэгдэл нь газарзүйчид орографийн хур тунадас гэж нэрлэдэг зүйлийн нэг хэсэг юм.
Газрын бүтэц нь газарзүйн байршил, геологийн процессоос хамааран ихээхэн ялгаатай байдаг. Энэ нь янз бүрийн төрлийн чулуулаг, эрдэс бодис, түүнчлэн ялзарч буй ургамал, амьтдын органик бодисуудаас бүрддэг. Энэ найрлага нь тухайн газар нутагт байгаа хөрсний төрлөөс эхлээд тэнд ургаж болох ургамал хүртэл бүх зүйлд нөлөөлдөг.
Газрын хамгийн дээд давхарга болох хөрс нь өөрөө нарийн төвөгтэй бүтэцтэй. Органик бодисоор баялаг дээд давхаргаас эхлээд ёроолын үндсэн чулуулаг хүртэл горизонт гэж нэрлэгддэг өөр өөр давхаргаас бүрддэг. Эдгээр давхаргууд нь:
Газар нь бие даасан байдлаар байдаггүй боловч дэлхийн системийн бусад бүрэлдэхүүн хэсгүүд, тухайлбал агаар мандал, гидросфер, шим мандалтай динамик харилцан үйлчлэлцдэг. Эдгээр харилцан үйлчлэл нь амьдралыг тэтгэх, дэлхийн байгалийн тэнцвэрийг хадгалахад маш чухал юм.
Ийм харилцан үйлчлэлийн нэг жишээ бол усны эргэлт юм. Газар нь хур тунадас орох гадаргуу, хуримтлагдах усны биетүүд, усыг агаар мандалд буцаан урсгах ургамлуудыг хангаснаар усны эргэлтэд чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Энэ мөчлөг нь цэвэр усыг дэлхий даяар түгээх, хүний хэрэгцээ, байгалийн экосистемийг дэмжихэд чухал ач холбогдолтой юм.
Өөр нэг жишээ бол фотосинтез, задрал зэрэг үйл явцаар дамжуулан газар нь хүлэмжийн хий болох нүүрстөрөгчийн давхар ислийн эх үүсвэр, шингээгчийн үүрэг гүйцэтгэдэг нүүрстөрөгчийн эргэлт юм. Энэ мөчлөг нь дэлхийн уур амьсгал, агаар мандлын бүтцийг зохицуулахад зайлшгүй шаардлагатай.
Хүний үйл ажиллагаа нь газрын физик шинж чанарыг өөрчлөхөөс эхлээд байгалийн үйл явцад нөлөөлөх хүртэл гүн гүнзгий нөлөө үзүүлдэг. Хөдөө аж ахуй, хотжилт, ойн хомсдол, уул уурхай зэрэг нь хүн төрөлхтөн газар нутгаа зориулалтын дагуу хэрхэн өөрчилдөгийн хэдхэн жишээ юм.
Эдгээр үйл ажиллагаа нь хүн төрөлхтний соёл иргэншил, эдийн засгийн өсөлтийг дэмжихийн зэрэгцээ хөрсний элэгдэл, биологийн төрөл зүйл алдагдах, бохирдол зэрэг сөрөг үр дагаварт хүргэж болзошгүй юм. Тухайлбал, ойг устгаснаар мод устаад зогсохгүй орон нутгийн цаг уурын хэв маягийг алдагдуулж, хөрсний элэгдлийг нэмэгдүүлж, хуримтлагдсан нүүрстөрөгчийн давхар ислийг агаар мандалд гаргаж дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлтөд хувь нэмэр оруулдаг.
Тиймээс байгаль хамгаалах хүчин чармайлт нь газрын нөөцийг хамгаалах, дэлхий дээрх амьдралыг үргэлжлүүлэн дэмжихэд чухал ач холбогдолтой юм. Үүнд тогтвортой хөдөө аж ахуй, зэрлэг ан амьтдын тусгай хамгаалалттай газар нутаг, ойжуулалтын төслүүд зэрэг практикууд багтана.
Газар бол амьдралыг тэтгэж, уур амьсгалыг бүрдүүлдэг, байгалийн үйл явц, хүний үйл ажиллагааны үр дүнд байнга өөрчлөгддөг дэлхийн чухал бүрэлдэхүүн хэсэг юм. Газрын газарзүй, бүтэц, дэлхийн бусад системүүдтэй харилцах харилцааг ойлгох нь түүний ач холбогдол, хойч үедээ хадгалах хэрэгцээг ойлгоход маш чухал юм.
Газар болон түүний янз бүрийн талыг судалснаар бид манай гараг дээрх амьдралыг тэтгэж буй нарийн тэнцвэрт байдал, энэ тэнцвэрийг хадгалахад ямар үүрэг гүйцэтгэдэг болохыг илүү сайн мэддэг. Газрын баялгийг хамгаалах нь байгаль дэлхийгээ хамгаалахаас гадна хүн төрөлхтний оршин тогтнох, сайн сайхан байдлыг хангах явдал юм.
