Устах тухай ойлголт
Устгах нь төрөл зүйл эсвэл бүлэг организм дэлхийн гадаргуугаас алга болох байгалийн үйл явц юм. Энэ үзэгдэл нь манай гаригийн биологийн төрөл зүйлд шууд нөлөөлдөг тул экологийн чухал тал юм. Энэ хичээлээр бид устаж үгүй болох шалтгаан, түүний үр дагавар, зарим онцлох жишээг судлах болно.
Устгах шалтгаан юу вэ?
Хэд хэдэн хүчин зүйл нь нэг зүйлийн устаж үгүй болоход хүргэдэг. Эдгээрийг байгалийн болон хүний хүчин зүйлээс үүдэлтэй гэж ангилж болно.
- Байгалийн шалтгаан: Эдгээрт галт уулын дэлбэрэлт, газар хөдлөлт, солирын нөлөөлөл, геологийн цагийн хуваарийн дагуу цаг уурын өөрчлөлт зэрэг гамшигт үзэгдлүүд орно. Өвчин, төрөл зүйлийн хоорондын нөөцийн өрсөлдөөн бас үүрэг гүйцэтгэдэг.
- Хүний үйл ажиллагаанаас үүдэлтэй шалтгаанууд: Амьдрах орчныг сүйтгэх, бохирдуулах, хэт их агнуур хийх, хэт их агнуурлах, түрэмгийлэгч амьтдыг шинэ орчинд нэвтрүүлэх зэрэг хүний үйл ажиллагаа нь өнөө үед ажиглагдаж буй устаж үгүй болох хурдыг нэмэгдүүлэхэд ихээхэн хувь нэмэр оруулдаг.
Устгах үр дагавар
Устгах нь манай гарагийн экосистем болон эрүүл мэндэд асар их нөлөө үзүүлдэг. Энэ нь биологийн олон янз байдлыг алдагдуулж, тоос хүртээх, үр тараах, ус цэвэршүүлэх, өвчин эмгэгийг зохицуулах зэрэг экосистемийн үйл ажиллагаанд сөргөөр нөлөөлдөг. Нэг зүйлийн устах нь хамааралтай амьтдын дунд устах үе шатыг өдөөж болох бөгөөд энэ үзэгдлийг хамтдаа устах гэж нэрлэдэг.
Мөхлийн онцлох жишээнүүд
Түүхийн хувьд дэлхий нийтээр устах таван чухал үйл явдлын гэрч болсон бөгөөд зургаа дахь нь хүний үйл ажиллагаатай холбоотой байж магадгүй юм. Зарим алдартай устаж үгүй болсон зүйлүүд нь:
- Додо: Маврикиас гаралтай, 17-р зууны сүүлчээр хэт их агнуур, түрэмгий амьтад нутагшсаны улмаас устаж үгүй болсон нисдэггүй шувуу.
- Зорчигч тагтаа: Хойд Америкт нэгэн цагт хамгийн элбэг байсан шувуу 20-р зууны эхээр их хэмжээний агнуур, амьдрах орчныг алдсаны улмаас устаж үгүй болсон.
- Тасманы бар: Орчин үеийн хамгийн том махчин тарвага амьтан бөгөөд 20-р зуунд ан агнуур, амьдрах орчныг сүйтгэж, нутагшуулсан зүйлүүдтэй өрсөлдсөний улмаас устаж үгүй болсон.
Мөхлийн нөлөөллийг ойлгох гол арга замуудын нэг бол төрөл зүйл-бүс нутгийн хамаарал гэх мэт математик загварууд юм.
\( S = cA^z \)
Энд \(S\) нь зүйлийн тоо, \(A\) нь талбай, \(c\) ба \(z\) нь тогтмол юм. Энэ тэгшитгэл нь амьдрах орчны талбайн бууралт нь төрөл зүйлийн тоо буурахад хүргэдэг бөгөөд энэ нь устаж үгүй болоход хувь нэмэр оруулдаг болохыг харуулж байна.
Устгахтай тэмцэх хүний хүчин чармайлт
Хүн төрөлхтөн устаж үгүй болохтой тэмцэх, биологийн олон янз байдлыг хамгаалах зайлшгүй шаардлагатайг хүлээн зөвшөөрсөн. Арга хэмжээ нь:
- Хамгаалах хөтөлбөрүүд: Амьдрах орчныг хамгаалах зорилгоор үндэсний цэцэрлэгт хүрээлэн, зэрлэг ан амьтдын нөөц газар зэрэг тусгай хамгаалалттай газар нутгийг бий болгох.
- Зүйлийг нөхөн сэргээх төлөвлөгөө: Ховордсон амьтдыг сэргээх төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэх, амьдрах орчныг нөхөн сэргээх, үржүүлэх хөтөлбөр, зэрлэг байгальд популяцийг сэргээх.
- Хууль тогтоомж: Ан агнуур, загас агнуур, ховор амьтад, тэдгээрийн гаралтай түүхий эдийг худалдаалах үйл ажиллагааг зохицуулах хууль гаргах.
- Олон улсын хамтын ажиллагаа: Биологийн олон янз байдлын тухай конвенц (CBD) болон ховордсон зэрлэг амьтан, ургамлын зүйлийн олон улсын худалдааны тухай конвенц (CITES) зэрэг олон улсын гэрээ хэлэлцээрт оролцож, дэлхийн хүчин чармайлтыг зохицуулах.
Дүгнэлт
Дүгнэж хэлэхэд, устаж үгүй болох нь зөвхөн бие даасан зүйлүүд төдийгүй экосистем, гаригийн эрүүл мэнд, үйл ажиллагаанд нөлөөлдөг маш чухал асуудал юм. Устаж буй шалтгаан, үр дагаврыг ойлгож, байгаль хамгаалах үйлсэд идэвхтэй оролцсоноор бид биологийн олон янз байдлыг хойч үедээ хадгалж үлдэх тогтвортой ирээдүйн төлөө ажиллаж чадна.
