Tektonik qüvvələr Yerin səthini formalaşdıran, dağlar yaradan, dərələr əmələ gətirən və zəlzələlərə səbəb olan güclü təbiət hadisələridir. Bu qüvvələr Yerin tektonik plitələrinin hərəkətində və qarşılıqlı təsirində əsas rol oynayan geologiyanın, yer elminin və plitə tektonikasının mühüm hissəsidir.
Yerin ən xarici qabığı olan litosfer bir neçə iri və kiçik tektonik plitələrə bölünür. Bu sərt plitələr daha çox maye olan astenosferin üstündə hərəkət edir. Bu plitələrin hərəkəti Yerin içindən gələn istilik nəticəsində yaranan qüvvələr tərəfindən idarə olunur. Plitə sərhədlərinin üç əsas növü var: hər biri spesifik tektonik fəaliyyətlərlə əlaqəli olan divergent, konvergent və transform sərhədləri.
Divergent sərhədlərdə tektonik plitələr bir-birindən uzaqlaşır. Bu hərəkət yeni qabığın meydana gəlməsinə səbəb ola bilər, çünki maqma Yer səthinin altından qalxaraq boşluğu doldurur və yeni litosfer meydana gətirmək üçün bərkiyir. Divergent sərhəd fəaliyyətinin nümunəsi, Avrasiya və Şimali Amerika plitələrinin bir-birindən ayrıldığı və yeni okean qabığının formalaşmasına səbəb olan Orta Atlantik silsiləsidir.
Konvergent sərhədlər iki lövhənin bir-birinə doğru hərəkət etdiyi yerdə meydana gəlir. Yer qabığının növündən (kontinental və ya okeanik) asılı olaraq, bu sərhədlər dağ silsiləsi, vulkanik fəaliyyət və ya dərin okean xəndəklərinin yaranması ilə nəticələnə bilər. Məsələn, Himalay dağları Hindistan və Avrasiya plitələrinin toqquşması nəticəsində yaranmışdır.
Transformasiya sərhədlərində plitələr bir-birinin yanından üfüqi şəkildə sürüşür. Bu yanal hərəkət, qırılma xətti boyunca gərginliyin yığılması və buraxılması səbəbindən zəlzələlərə səbəb ola bilər. Kaliforniyadakı San Andreas çatı, Sakit okean plitəsinin Şimali Amerika plitəsinə nisbətən şimal-qərbə doğru hərəkət etdiyi transformasiya sərhədinin məşhur nümunəsidir.
Zəlzələlər litosferdə yığılan enerjinin sərbəst buraxılması nəticəsində Yer səthinin qəfil, şiddətli hərəkətləridir. Bu enerji buraxılışı daha çox tektonik plitələrin öz sərhədlərində hərəkəti ilə əlaqədardır. Yerin daxilində bu enerjinin buraxıldığı nöqtə fokus və ya hiposentr adlanır, səthdə birbaşa yuxarıdakı nöqtə isə episentr kimi tanınır.
Vulkanlar tektonik plitələrin hərəkəti ilə sıx bağlıdır. Onlar adətən konvergent və divergent sərhədlərdə əmələ gəlir, lakin qaynar nöqtələrə görə lövhədaxili bölgələrdə də baş verə bilər. Divergent sərhədlərdə maqma ayrılan plitələr arasındakı boşluğu doldurmaq üçün yuxarı qalxır, konvergent sərhədlərdə isə bir boşqab digərinin altında əriyən mantiyaya məcbur edilir və səthə qalxa bilən maqma yaradır.
Texnoloji irəliləyişlər alimlərə tektonik plitələrin hərəkətini yüksək dəqiqliklə ölçməyə imkan verib. GPS (Qlobal Mövqeləşdirmə Sistemi) ölçmələri kimi üsullar, tektonik fəaliyyətləri proqnozlaşdırmaq və anlamaq üçün istifadə edilə bilən məlumatları təmin edərək, plitələrin hərəkətlərinin birbaşa müşahidəsini təklif edir. Məsələn, Afrika plitəsinin Avrasiya plitəsinə doğru tədricən sürüşməsini izləmək üçün GPS ölçmələrindən istifadə edilib və bu, real vaxt rejimində plitələrin tektonikasının dinamikasını aşkara çıxarıb.
Tektonik plitələrin hərəkəti Yer səthinə və onun sakinlərinə böyük təsir göstərir. Tektonik qüvvələr landşaftları formalaşdırır, iqlim modellərinə təsir edir və zəlzələlər və vulkan püskürmələri kimi təbii fəlakətlərə kömək edir. Bu qüvvələri başa düşmək elm adamlarına təbii fəlakətləri daha yaxşı proqnozlaşdırmağa imkan verir və Yerin keçmişi, indisi və gələcəyi ilə bağlı fikirlər təklif edir.
Tektonik qüvvələr geologiyanın, yer elminin və plitə tektonikasının əsas elementləridir və Yer səthinin davamlı şəkildə yenidən formalaşmasına təkan verir. Bu qüvvələrin tədqiqi vasitəsilə elm adamları planetimizi idarə edən dinamik proseslər haqqında dəyərli fikirlər əldə edir, təbiət hadisələrini dərk etməyimizə töhfə verir və təbii fəlakətlərin nəticələrini proqnozlaşdırmaq və yumşaltmaq qabiliyyətimizi artırır.
