Back to the topics list

түлш

Түлшний тухай ойлголт

Түлш нь химийн болон цөмийн урвалд орохдоо энерги ялгаруулдаг бодис юм. Энэ энерги нь ихэвчлэн дулаан хэлбэрээр байдаг бөгөөд хөдөлгүүрийг тэжээх, байшинг халаах, цахилгаан эрчим хүч үйлдвэрлэх гэх мэт өргөн хүрээний хэрэглээнд ашиглаж болно. Энэ хичээлээр бид төрөл бүрийн түлш, эрчим хүчийг хэрхэн ялгаруулдаг, өдөр тутмын амьдралд хэрэглэх талаар судлах болно.

Түлшний төрлүүд

Түлшний төрөл, гарал үүсэл, хэрэглээ зэргээс шалтгаалан хэд хэдэн төрлийн түлш байдаг. Бид тэдгээрийг үндсэндээ хатуу, шингэн, хий гэсэн гурван төрөлд ангилдаг.

• Хатуу түлш: Үүнд нүүрс, мод, биомасс орно. Тэдгээрийг голчлон орон сууцны орчинд халаах, хоол хийх, түүнчлэн үйлдвэрлэлийн процесст ашигладаг.
• Шингэн түлш: Жишээлбэл, бензин (бензин), дизель түлш, керосин. Эдгээр түлшийг тээвэр (автомашин, мотоцикль, онгоц) болон генераторуудад цахилгаан эрчим хүч үйлдвэрлэхэд өргөн ашигладаг.
• Хийн түлш: Байгалийн хий ба шингэрүүлсэн шатдаг хий (LPG) нь энэ ангилалд багтдаг. Эдгээрийг хоол хийх, халаах, зарим тээврийн хэрэгсэлд бензин эсвэл дизель түлшний өөр хувилбар болгон ашигладаг.

Шатахуун хэрхэн эрчим хүч ялгаруулдаг

Шатах нь түлшний энерги ялгаруулдаг үндсэн үйл явц юм. Энэ процесс нь түлшийг хүчилтөрөгчтэй урвалд оруулснаар дулаан, гэрэл, нүүрстөрөгчийн давхар исэл, усны уур зэрэг нэмэлт бүтээгдэхүүн үүсгэдэг. Нүүрс устөрөгчийн түлшийг ( \(C_xH_y\) ) хүчилтөрөгчтэй ( \(O_2\) ) шатаах химийн тэгшитгэлийг дараах байдлаар илэрхийлж болно.

Энэ урвал нь нүүрсустөрөгчид хүчилтөрөгчтэй урвалд орж нүүрстөрөгчийн давхар исэл, ус, дулаан ялгаруулдаг болохыг харуулж байна. Үйлдвэрлэсэн дулааны бодит хэмжээ нь түлшний төрөл, шаталтын үйл явцын үр ашгаас хамаарна.

Цахилгаан эрчим хүч үйлдвэрлэх түлш

Олон цахилгаан станцууд нүүрс, байгалийн хий, газрын тос зэрэг чулуужсан түлшийг цахилгаан эрчим хүч үйлдвэрлэхэд ашигладаг. Эдгээр түлшийг шатаахад үүссэн дулааныг ус буцалгахад зарцуулж, уур үүсгэдэг. Энэ уур нь генераторуудтай холбогдсон турбинуудыг хөдөлгөж, цахилгаан үйлдвэрлэдэг. Үйл явцыг дараах алхмуудаар нэгтгэн дүгнэж болно.

1. Дулаан үйлдвэрлэх түлш шатаах.
2. Усыг уур болгон хувиргахад дулааныг ашиглах.
3. Уур нь турбинуудыг хөдөлгөдөг.
4. Турбинууд цахилгаан үйлдвэрлэхийн тулд генераторуудыг эргүүлдэг.

Сэргээгдэх болон сэргээгдэхгүй түлш

Мөн түлшийг нөхөн сэргээгдэх чадвараар нь ангилдаг. Сэргээгдэх түлшийг байгалийн жамаар богино хугацаанд нөхөх боломжтой бол сэргээгдэхгүй түлшийг бий болгоход олон сая жил шаардагдах тул хязгаарлагдмал нөөц гэж тооцогддог.

• Сэргээгдэх түлш: Эдгээрт био түлш, устөрөгч, этилийн спирт зэрэг зарим төрлийн спирт орно. Сэргээгдэх түлш нь байгаль орчинд ээлтэй гэж тооцогддог, учир нь тэдгээр нь бохирдол багатай, урт хугацаанд тогтвортой байдаг.
• Сэргээгдэхгүй түлш: Нүүрс, газрын тос, байгалийн хий зэрэг чулуужсан түлш нь сэргээгдэхгүй. Тэдний өргөн хэрэглээ нь бохирдол, дэлхийн дулаарал, дэлхийн нөөцийн хомсдолд санаа зовниж байна.

Түлшний хэрэглээ

Шатахуун нь эдийн засгийн янз бүрийн салбарт өргөн хүрээний хэрэглээтэй байдаг. Энд зарим нийтлэг жишээ байна:

• Тээвэрлэлт: Бензин, дизель зэрэг шингэн түлшийг автомашин, ачааны машин, завь, онгоц зэрэг тээврийн хэрэгслийг тэжээхэд ашигладаг.
• Гэрийн хэрэглээ: Байгалийн хий, LPG зэрэг хийн түлшийг гэрт хоол хийх, халаахад ашигладаг.
• Аж үйлдвэрүүд: Аж үйлдвэрүүд нь үйлдвэрлэл, эрчим хүч үйлдвэрлэх, халаалт зэрэг процессуудад хатуу, шингэн, хийн түлшний холимог ашигладаг.
• Цахилгаан эрчим хүч үйлдвэрлэх: Нүүрс, байгалийн хий, газрын тосыг цахилгаан станцуудад дэлхийн цахилгаан эрчим хүчний дийлэнх хэсгийг үйлдвэрлэхэд ашигладаг.

Түлшний байгаль орчинд үзүүлэх нөлөө

Чулуужсан түлшний шаталт нь байгаль орчинд ихээхэн нөлөө үзүүлдэг. Энэ нь нүүрстөрөгчийн давхар исэл ( \(CO_2\) ) , метан ( \(CH_4\) ) зэрэг хүлэмжийн хийг агаар мандалд гаргаж, дэлхийн дулаарал, уур амьсгалын өөрчлөлтөд хувь нэмэр оруулдаг. Нэмж дурдахад эдгээр түлшийг шатаах нь хүхрийн давхар исэл ( \(SO_2\) ), азотын исэл ( \(NO_x\) ), тоосонцор зэрэг бохирдуулагч бодисыг бий болгож, агаарын бохирдол, хүн, амьтны эрүүл мэндийн асуудалд хүргэдэг.

Эдгээр нөлөөллийг бууруулахын тулд сэргээгдэх түлш, нар, салхи, усан цахилгаан зэрэг эрчим хүчний өөр эх үүсвэрүүдэд анхаарлаа хандуулах нь нэмэгдсээр байна. Эдгээр эх үүсвэрүүд нь бага зэрэг ялгаруулдаг эсвэл огт гаргадаггүй бөгөөд байгаль орчинд илүү тогтвортой гэж тооцогддог.

Түлшний технологийн ирээдүй

Технологийн дэвшил нь түлшийг ашиглах, үйлдвэрлэх илүү үр ашигтай, цэвэр аргыг бий болгож байна. Жишээ нь:

• Цахилгаан тээврийн хэрэгсэл (EVs): EV нь уламжлалт бензин болон дизель хөдөлгүүртэй тээврийн хэрэгслийн оронд илүү түгээмэл болж байна. Тэд сэргээгдэх эрчим хүч ашиглан цэнэглэх боломжтой батерейгаар ажилладаг цахилгаан мотор ашигладаг.
• Устөрөгчийн түлш: Устөрөгч нь түлшний эсүүдэд усны уураар цахилгаан үйлдвэрлэх цорын ганц дайвар бүтээгдэхүүн болох цэвэр эрчим хүчний тээвэрлэгч юм. Устөрөгчийн үйлдвэрлэл, хэрэглээг илүү үр ашигтай, хэмнэлттэй болгох судалгааны ажил үргэлжилж байна.
• Биотүлш: Эдгээр нь ургамлын гаралтай материал, хог хаягдлаар хийгдсэн байдаг. Биоэтанол, биодизель зэрэг био түлшийг нөхөн сэргээгдэх эрчим хүч гэж үздэг бөгөөд чулуужсан түлшний оронд ашиглах үед хүлэмжийн хийн ялгарлыг бууруулахад тусалдаг.

Бид илүү тогтвортой ирээдүй рүү шилжихийн хэрээр түлшний үүрэг улам бүр нэмэгдэж байна. Хэсэг хугацаанд уламжлалт түлш дэлхийн эдийн засагт чухал үүрэг гүйцэтгэсээр байх ч цэвэр, сэргээгдэх эрчим хүчний эх үүсвэр рүү шилжих нь манай гарагийн эрүүл мэндэд нэн чухал юм. Инноваци болон өөр эрчим хүчийг нэвтрүүлэх замаар бид эрчим хүчний хэрэглээнийхээ байгаль орчинд үзүүлэх нөлөөллийг бууруулж, эрчим хүчний тогтвортой ирээдүйг баталгаажуулж чадна.