Teokratiya termini yunanca theos (tanrı) və kratos (güc) sözlərindən əmələ gəlib, mənası “tanrı(lar) tərəfindən idarə” deməkdir. Teokratik hökumətdə dini qurumlar və ya liderlər idarə etmək üçün əsas gücə sahibdirlər və ölkənin qanunları adətən dini doktrina və prinsiplərə əsaslanır və ya onlardan güclü şəkildə təsirlənir. Teokratiya hakimiyyətin xalqın əlində olduğu demokratiya və ya hakimiyyətin bir şəxsdə və ya kral ailəsində cəmləşdiyi monarxiya kimi digər idarəetmə formalarından fərqlidir.
Teokratiyalarda hüquq sistemi dini qanunlarla iç-içə olur, burada ilahi və ya müqəddəs mətnlər çox vaxt mülki məcəllənin əsasını təşkil edir. Dini liderlər çox vaxt əhəmiyyətli siyasi gücə malikdirlər və onların qərarları və müqəddəs mətnlərin şərhləri ölkənin idarəçiliyinə və inzibati prosedurlarına birbaşa təsir göstərə bilər. Teokratik təsirin dərəcəsi bir ölkədən digərinə dəyişə bilər, məsləhətçi rollardan tutmuş hökumət üzərində tam nəzarətə qədər.
Teokratiyanın əsas xüsusiyyətlərindən biri idarəetmənin əsaslandırılmasıdır. Teokratiyada hökmranlıq səlahiyyətinin birbaşa ilahi mənbədən və ya tanrı(lar)dan gəldiyinə inanılır. Bu, onu dünyəvi idarəetmə formalarından fərqləndirir, burada hakimiyyət ya idarə olunanların razılığından (demokratik ölkələrdə olduğu kimi) və ya irsi hüquqlardan (monarxiyalarda olduğu kimi) irəli gəlir.
Tarixən bir çox cəmiyyətlər teokratiyanın müxtəlif formalarını həyata keçirmişlər. Ən diqqətəlayiq nümunələr arasında fironların həm kral, həm də tanrı hesab edildiyi Qədim Misir və Katolik Kilsəsinin ruhani lideri olan Papanın dünyanın ən kiçik müstəqil dövləti üzərində də suveren hakimiyyəti həyata keçirdiyi Vatikan şəhərini göstərmək olar. Digər misal 1979-cu il inqilabından sonra İslam Respublikasına çevrilən İrandır. Burada Ali Rəhbər əhəmiyyətli dini və siyasi gücə malikdir və hüquq sistemi şiə İslamına əsaslanan mülki və dini qanunları birləşdirir.
Teokratiya siyasət, təhsil və şəxsi azadlıqlar da daxil olmaqla, cəmiyyət həyatının demək olar ki, hər bir sahəsinə təsir göstərə bilər. Təhsil mühitində təlimlər çox vaxt üstünlük təşkil edən dini doktrinalara uyğun gəlir, kurrikuluma təsir edir və alternativ baxışlara məruz qalmağı potensial olaraq məhdudlaşdırır. Şəxsi azadlıqlar baxımından, qanunlar və qaydalar cəmiyyətdə məqbul sayılan geyim qaydalarına, pəhriz məhdudiyyətlərinə və davranışlara təsir edərək dini davranış kodeksini tətbiq edə bilər.
Teokratiya anlayışı sadə görünsə də, praktikada teokratik hökumətin həyata keçirilməsi mürəkkəb ola bilər. Məsələn, hansı dini şərhlərə əməl edəcəyini müəyyən etmək eyni dini icma daxilində parçalanmalara və hətta münaqişələrə səbəb ola bilər. Bundan əlavə, əsasən teokratik dövlət daxilində dini azlıqların ehtiyac və hüquqlarının tarazlaşdırılması ölkənin ictimai harmoniyasına və sabitliyinə təsir edən əhəmiyyətli problemlər yaradır.
Hökumət daxilində teokratik elementlər siyasətin qurulmasına və idarəçiliyə dərindən təsir göstərə bilər. Məsələn, sosial siyasət, xarici əlaqələr və təhsillə bağlı qərarlar dini məqsədlər və dəyərləri dünyəvi mülahizələrdən üstün tuta bilər. Bu, ölkənin inkişafına və onun müasir çağırışlara cavab vermək qabiliyyətinə təsir göstərə bilər, çünki qərarlar təkcə iqtisadi, elmi və ya sosial mülahizələrə əsaslanmaqla deyil, dini doktrina əsasında qəbul edilir.
Bundan əlavə, idarəetmədə dini prinsiplərin inteqrasiyası çox vaxt dini qanunların mülki qanunlarla yanaşı mövcud olduğu və ya onları əvəz etdiyi bir hüquq sisteminə gətirib çıxarır. Bu, dünyəvi dövlətlərdən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənən nikah, miras və şəxsi davranışı tənzimləyənlər kimi unikal hüquqi çərçivələr yarada bilər.
Teokratik dövlətdə din təkcə idarəçilikdə deyil, həm də vətəndaşların gündəlik həyatında mərkəzi rol oynayır. İctimai və şəxsi davranışlar çox vaxt iş yerində, təhsil müəssisələrində və ailə daxilində qarşılıqlı əlaqələrə təsir edərək, dini normalar və gözləntilər əsasında idarə olunur. Namaz, rituallar və dini bayramlar kimi ictimai inanc ifadələri diqqətəlayiqdir və dövlət tərəfindən rəsmi dəstək və ya mandat verilə bilər.
Dinin bu geniş yayılmış təsiri əhali arasında güclü icma hissini və paylaşılan dəyərləri gücləndirə bilər. Bununla belə, o, həm də dominant dinə bağlı olmayanları və ya onun təlimlərini fərqli şərh edənləri marjinallaşdıra bilər ki, bu da sosial təcrid və ya ayrı-seçkiliyə gətirib çıxarır.
Dünyada teokratiyanın qəbulu və qavranılması çox müxtəlifdir. Tərəfdarlar iddia edirlər ki, bu, qanunların və siyasətlərin dini dəyərlərə uyğun olmasını təmin edərək, cəmiyyət üçün tutarlı mənəvi və etik çərçivə təmin edir. Onlar həmçinin iddia edirlər ki, bu, ortaq inancların və dəyərlərin möhkəm kommunal əlaqələri gücləndirdiyi daha vahid və vahid cəmiyyətlə nəticələnə bilər.
Digər tərəfdən, teokratiyanı tənqid edənlər insan hüquqlarının pozulması və fərqli fikirlərin sıxışdırılması potensialını qeyd edirlər. Tez-tez teokratik cəmiyyətlərdə söz azadlığı, din azadlığı, qadınların və azlıqların hüquqları ilə bağlı narahatlıqlar qaldırılır. Tənqidçilər həmçinin dini və siyasi hakimiyyətin konsolidasiyasının təhlükələrini vurğulayırlar ki, bu da səlahiyyətdən sui-istifadəyə səbəb ola bilər və hökumət sistemlərini islahatlara davamlı edə bilər.
Din və dövlət idarəçiliyi arasındakı əlaqə mübahisəli və inkişaf edən bir məsələ olaraq qalmaqda davam edir. Bəzi ölkələrdə dünyəviliyə doğru hərəkatlar var ki, burada dinin dövlət işlərindən ayrılması dini inanclarından asılı olmayaraq bütün vətəndaşlar üçün bərabər hüquq və azadlıqların təmin edilməsi üçün vacib hesab olunur. Əksinə, digər regionlarda ənənəvi dəyərlərə və ictimai strukturlara qayıdış istəyini əks etdirən dini motivli idarəçiliyin yenidən canlanması müşahidə olunur.
Müzakirənin mərkəzində dini inanclara və təcrübələrə hörməti ədalətli, əhatəli və demokratik idarəetmə sisteminə olan ehtiyacla balanslaşdıran ictimai model axtarışı dayanır. Bəziləri üçün bu tarazlıq ən yaxşı şəkildə dövlətə dini təsirləri minimuma endirməklə yanaşı, dini müxtəlifliyi özündə cəmləşdirən dünyəvi sistem vasitəsilə əldə edilir. Digərləri üçün teokratik və ya dinin təsiri altında olan model mənəvi dəyərləri birbaşa dövlətin strukturuna birləşdirərək üstünlük təşkil edən yol təklif edir.
Teokratiya cəmiyyətin mənəvi və dünyəvi aspektlərini bir araya gətirərək iman və idarəetmənin unikal kəsişməsini təqdim edir. O, cəmiyyətin paylaşılan dini prinsiplər ətrafında təşkili üçün bir model təklif etsə də, inklüzivlik, müxtəliflik və fərdi azadlıqlar baxımından problemlər yaradır. Cəmiyyətlər təkamül etməyə davam etdikcə, teokratiyanın rolu və dini və siyasi hakimiyyətin qarşılıqlı əlaqəsi müzakirə və müzakirə mövzusu olaraq qalacaq. İstənilən cəmiyyətin bu mürəkkəb məsələləri həll etmək bacarığı onun əsas dəyərlərindən və gələcəyə baxışından xəbər verir.
