Teokratiya atamasi yunoncha theos (xudo) va kratos (kuch) so'zlaridan olingan bo'lib, "xudo(lar) tomonidan boshqariladigan" degan ma'noni anglatadi. Teokratik hukumatda diniy muassasalar yoki rahbarlar boshqaruvning asosiy vakolatiga ega bo'lib, mamlakat qonunlari odatda diniy ta'limot va tamoyillarga asoslanadi yoki ularga kuchli ta'sir ko'rsatadi. Teokratiya hokimiyat xalq qo'lida bo'lgan demokratiya yoki hokimiyat shaxs yoki qirol oilasida to'plangan monarxiya kabi boshqaruvning boshqa shakllaridan farq qiladi.
Teokratik davlatlarda huquqiy tizim diniy qonunlar bilan o'zaro bog'liq bo'lib, bu erda ilohiy yoki muqaddas matnlar ko'pincha fuqarolik kodeksining asosi bo'lib xizmat qiladi. Diniy rahbarlar ko'pincha muhim siyosiy hokimiyatga ega bo'lib, ularning qarorlari va muqaddas matnlarni talqin qilishlari mamlakat boshqaruvi va ma'muriy tartib-qoidalariga bevosita ta'sir qilishi mumkin. Teokratik ta'sir darajasi bir mamlakatdan boshqasiga o'zgarishi mumkin, maslahatchi rollardan tortib hukumat ustidan to'liq nazorat qilishgacha.
Teokratiyaning asosiy xususiyatlaridan biri bu boshqaruvni oqlashdir. Teokratiyada hukmronlik hokimiyati to'g'ridan-to'g'ri ilohiy manba yoki xudo(lar)dan keladi deb ishoniladi. Bu uni boshqaruvning dunyoviy shakllaridan ajratib turadi, bunda hokimiyat boshqariladiganlarning roziligi (demokratik davlatlardagi kabi) yoki irsiy huquqlar (monarxiyalarda bo'lgani kabi) dan kelib chiqadi.
Tarixan ko'pgina jamiyatlar teokratiyaning turli shakllarini amalga oshirgan. Eng ko'zga ko'ringan misollar orasida fir'avnlar ham shohlar, ham xudolar hisoblangan Qadimgi Misr va katolik cherkovining ma'naviy rahbari Papa ham dunyodagi eng kichik mustaqil davlat ustidan suveren hokimiyatni amalga oshiradigan Vatikan shahridir. Yana bir misol Eron, 1979 yil inqilobidan keyin Islom Respublikasiga aylandi. Bu erda Oliy Rahbar katta diniy va siyosiy hokimiyatga ega va huquqiy tizim shia islomiga asoslangan fuqarolik va diniy qonunlarni birlashtiradi.
Teokratiya jamiyat hayotining deyarli barcha jabhalariga, jumladan siyosat, ta'lim va shaxsiy erkinliklarga ta'sir qilishi mumkin. Ta'lim muassasalarida ta'limotlar ko'pincha hukmron diniy ta'limotlarga mos keladi, o'quv dasturiga ta'sir qiladi va muqobil nuqtai nazarlarga ta'sir qilishni cheklaydi. Shaxsiy erkinliklar nuqtai nazaridan qonunlar va qoidalar diniy xulq-atvor qoidalarini tatbiq etishi, kiyinish qoidalari, ovqatlanish cheklovlari va jamiyatda maqbul deb topilgan xatti-harakatlarga ta'sir qilishi mumkin.
Teokratiya tushunchasi oddiy ko'rinishi mumkin bo'lsa-da, teokratik hukumatni amalda qo'llash murakkab bo'lishi mumkin. Misol uchun, qaysi diniy talqinlarga amal qilish kerakligini aniqlash bir diniy jamoa ichida bo'linishlarga va hatto nizolarga olib kelishi mumkin. Bundan tashqari, asosan teokratik davlatda diniy ozchiliklarning ehtiyojlari va huquqlarini muvozanatlash mamlakatdagi ijtimoiy totuvlik va barqarorlikka ta'sir qiluvchi jiddiy muammolarni keltirib chiqaradi.
Hukumat ichidagi teokratik elementlar siyosat va boshqaruvga chuqur ta'sir ko'rsatishi mumkin. Masalan, ijtimoiy siyosat, tashqi aloqalar va ta'lim bo'yicha qarorlar diniy maqsadlar va qadriyatlarni dunyoviy nuqtai nazardan ustun qo'yishi mumkin. Bu mamlakat rivojiga va uning zamonaviy chaqiriqlarga javob berish qobiliyatiga ta'sir qilishi mumkin, chunki qarorlar faqat iqtisodiy, ilmiy yoki ijtimoiy mulohazalar asosida emas, balki diniy ta'limotlar nuqtai nazaridan qabul qilinadi.
Bundan tashqari, boshqaruvda diniy tamoyillarning integratsiyalashuvi ko'pincha diniy qonunlar fuqarolik qonunlari bilan birga mavjud bo'lgan yoki ularning o'rnini bosadigan huquqiy tizimga olib keladi. Bu nikoh, meros va shaxsiy xulq-atvorni tartibga soluvchi, dunyoviy davlatlardagidan sezilarli darajada farq qiluvchi noyob qonunchilik asoslarini yaratishi mumkin.
Teokratik davlatda din nafaqat boshqaruvda, balki fuqarolarning kundalik hayotida ham markaziy rol o'ynaydi. Ommaviy va shaxsiy xulq-atvor ko'pincha diniy me'yorlar va taxminlarga asoslangan bo'lib, ish joyidagi, ta'lim muassasalaridagi va oila ichidagi o'zaro munosabatlarga ta'sir qiladi. Ibodat, marosimlar va diniy bayramlar kabi e'tiqodning ommaviy ifodalari mashhur bo'lib, ular davlat tomonidan rasman qo'llab-quvvatlanishi yoki topshirilishi mumkin.
Dinning keng tarqalgan ta'siri aholi o'rtasida kuchli hamjamiyat hissi va umumiy qadriyatlarni rivojlantirishi mumkin. Biroq, u hukmron dinga rioya qilmaydigan yoki uning ta'limotlarini boshqacha talqin qiladiganlarni ham chetga surib qo'yishi mumkin, bu esa ijtimoiy chetlanish yoki kamsitishlarga olib keladi.
Teokratiyani qabul qilish va idrok etish butun dunyoda turlicha. Tarafdorlarning ta'kidlashicha, u jamiyat uchun izchil axloqiy va axloqiy asosni ta'minlaydi, qonunlar va siyosatlarning diniy qadriyatlar bilan uyg'unligini ta'minlaydi. Ular, shuningdek, bu umumiy e'tiqod va qadriyatlar kuchli jamoaviy aloqalarni o'rnatadigan yanada yaxlit va yaxlit jamiyatga olib kelishi mumkinligini da'vo qiladilar.
Boshqa tomondan, teokratiya tanqidchilari inson huquqlarining poymol etilishi va turlicha qarashlarning bostirilishi ehtimolini ta'kidlaydi. Teokratik jamiyatlarda so'z erkinligi, diniy e'tiqod erkinligi, ayollar va ozchiliklarning huquqlari bilan bog'liq xavotirlar ko'pincha ko'tariladi. Tanqidchilar, shuningdek, hokimiyatni suiiste'mol qilishga va hukumat tizimlarini islohotlarga chidamli qilib qo'yishga olib keladigan diniy va siyosiy hokimiyatni mustahkamlash xavfini ta'kidlaydilar.
Din va davlat boshqaruvi o'rtasidagi munosabatlar bahsli va rivojlanayotgan masala bo'lib qolmoqda. Ayrim mamlakatlarda diniy e’tiqodidan qat’i nazar, barcha fuqarolarning teng huquq va erkinliklarini ta’minlash uchun dinning davlat ishlaridan ajratilishi muhim ahamiyatga ega bo‘lgan dunyoviylikka qaratilgan harakatlar mavjud. Aksincha, boshqa mintaqalarda an'anaviy qadriyatlar va jamiyat tuzilmalariga qaytish istagini aks ettiruvchi diniy asosli boshqaruvning qayta tiklanishi kuzatilmoqda.
Bahsning markazida diniy e’tiqod va amaliyotlarga hurmat va adolatli, inklyuziv va demokratik boshqaruv tizimi zarurati muvozanatini ta’minlaydigan jamiyat modeliga intilish yotadi. Ba'zilar uchun bu muvozanat diniy xilma-xillikni o'z ichiga olgan, davlatga diniy ta'sirni minimal darajada ushlab turadigan dunyoviy tizim orqali erishiladi. Boshqalar uchun teokratik yoki din ta'sirida bo'lgan model ma'naviy qadriyatlarni davlat tuzilishiga to'g'ridan-to'g'ri integratsiyalashgan afzal yo'lni taklif qiladi.
Teokratiya jamiyatning ma'naviy va dunyoviy tomonlarini birlashtirgan e'tiqod va boshqaruvning o'ziga xos kesishmasini taqdim etadi. U jamiyatni umumiy diniy tamoyillar asosida tashkil etish modelini taklif qilsa-da, inklyuzivlik, xilma-xillik va individual erkinliklar nuqtai nazaridan muammolarni keltirib chiqaradi. Jamiyatlar rivojlanishda davom etar ekan, teokratiyaning roli va diniy va siyosiy hokimiyatning o'zaro ta'siri muhokama va munozara mavzusi bo'lib qoladi. Har qanday jamiyatning ushbu murakkab muammolarni hal qilish qobiliyati uning asosiy qadriyatlari va kelajakka bo'lgan qarashlaridan dalolat beradi.
