Нүүрс устөрөгч нь үндсэндээ зөвхөн нүүрстөрөгч (C) ба устөрөгч (H) атомуудаас бүрдэх органик нэгдлүүдийн үндсэн ангиллыг төлөөлдөг. Эдгээр нь органик химийн үндсэн барилгын материал болж үйлчилдэг бөгөөд түлш, тосолгооны материал, полимер зэрэг үйлдвэрлэлийн янз бүрийн хэрэглээнд чухал үүрэг гүйцэтгэдэг.
Нүүрс устөрөгчийг нүүрстөрөгчийн атомуудын хоорондын холболтын төрлөөс хамааран ханасан ба ханаагүй нүүрсустөрөгч гэсэн хоёр үндсэн ангилалд хуваадаг.
Ханасан нүүрсустөрөгчид:Мөн алкан гэж нэрлэгддэг эдгээр нэгдлүүд нь нүүрстөрөгчийн атомуудын хооронд зөвхөн нэг холбоог агуулдаг. Тэдний ерөнхий томьёо нь \(C_nH_{2n+2}\) бөгөөд \(n\) нь нүүрстөрөгчийн атомын тоо юм. Жишээ нь метан ( \(CH_4\) ), хамгийн энгийн алкан.
Ханаагүй нүүрсустөрөгчид:Эдгээр нь алкен ба алкинуудаас бүрдэнэ. Алкенууд нь нүүрстөрөгчийн атомуудын хооронд дор хаяж нэг давхар холбоо байдаг бөгөөд ерөнхий томъёо нь \(C_nH_{2n}\) . Этен ( \(C_2H_4\) ) нь жишээ юм. Алкин нь \(C_nH_{2n-2}\) ерөнхий томьёотой дор хаяж нэг гурвалсан холбоог агуулдаг. Ацетилен ( \(C_2H_2\) ) нь нийтлэг жишээ болдог.
Нүүрс устөрөгчийн буцлах цэг, хайлах цэг, уусах чадвар зэрэг физик шинж чанар нь тэдгээрийн молекулын жин, бүтцээр тодорхойлогддог. Жишээлбэл, молекулын жин нэмэгдэхийн хэрээр буцлах цэг нэмэгддэг.
Химийн хувьд нүүрсустөрөгч нь шатах, орлуулах, нэмэх зэрэг урвалд ордог. Нүүрс устөрөгчийн шаталт нь эрчим хүчийг өгдөг. Жишээлбэл, метаны шаталтыг дараах байдлаар илэрхийлж болно: \(CH_4 + 2O_2 \rightarrow CO_2 + 2H_2O + \textrm{эрчим хүч}\)
Ижил молекулын томьёотой нэгдлүүд өөр өөр бүтэц, шинж чанартай байдаг үзэгдлийг изомеризм гэнэ. Бүтцийн изомеризм ба стереоизомеризм гэсэн хоёр төрөл байдаг.
Бүтцийн изомеризм:Энэ нь атомуудын холболт молекулын хувьд ялгаатай үед тохиолддог. Жишээлбэл, бутан ( \(C_4H_{10}\) ) нь n-бутан ба изобутан гэсэн хоёр бүтцийн изомертэй.
Стереоизомеризм:Энэ нь ижил атомын холболтыг агуулдаг боловч орон зай дахь атомуудын өөр зохицуулалтыг агуулдаг. Энэ нь атомууд бондын эргэн тойронд чөлөөтэй эргэлдэж чаддаггүй давхар холбоо бүхий нэгдлүүдэд түгээмэл байдаг.
Нүүрс устөрөгч нь олон салбарт зайлшгүй шаардлагатай байдаг. Эдгээр нь бензин, дизель түлш, байгалийн хий зэрэг түлшний гол бүрэлдэхүүн хэсэг юм. Нефть химийн үйлдвэрт нүүрсустөрөгч нь хуванцар, синтетик утас, каучукийн урьдал материал юм. Нэмж дурдахад нүүрсустөрөгчийг уусгагч, угаалгын нунтаг, тосолгооны материал үйлдвэрлэхэд ашигладаг.
Нүүрс устөрөгчийн шаталт нь дэлхийн дулааралд нөлөөлж буй хүлэмжийн хий болох нүүрстөрөгчийн давхар ислийн гол эх үүсвэр юм. Нүүрс устөрөгчийн асгаралтаас болж ус, хөрс бохирдох нь байгаль орчны бас нэг асуудал юм. Иймд эдгээр нөлөөллийг бууруулахын тулд тогтвортой дадлага, эрчим хүчний өөр эх үүсвэр зайлшгүй чухал юм.
Нүүрс устөрөгч нь янз бүрийн бүтэц, шинж чанараараа органик хими болон үйлдвэрлэлийн янз бүрийн хэрэглээнд чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Тэдний ангилал, урвал, байгаль орчинд үзүүлэх нөлөөллийг ойлгох нь химийн болон холбогдох салбарын оюутнууд, мэргэжилтнүүдийн хувьд маш чухал юм.
