Kimyoda kimyoviy reaksiya bir kimyoviy moddalar to'plamining boshqasiga kimyoviy o'zgarishiga olib keladigan jarayondir. Kimyoviy reaktsiyalar jarayonlari va natijalariga ko'ra turli turlarga bo'linishi mumkin. Ushbu turlarni tushunish bizga reaktsiyalar mahsulotlarini bashorat qilish va ularning orqasida turgan mexanizmlarni tushunishga yordam beradi.
Kombinatsiyalangan reaktsiyada ikki yoki undan ortiq moddalar bitta mahsulot hosil qilish uchun birlashadi. Ushbu turdagi reaktsiyalar reaktiv sifatida elementlar yoki birikmalarni o'z ichiga olishi mumkin. Kombinatsiya reaktsiyasining umumiy shakli \(A + B \rightarrow AB\) shaklida ifodalanishi mumkin.
Misol: Vodorod gazi kislorod gazi bilan reaksiyaga kirishganda, ular suv hosil qilish uchun birlashadi. Bu tenglama bilan ifodalanishi mumkin \(2H_2 + O_2 \rightarrow 2H_2O\) .
Parchalanish reaktsiyasi kombinatsiya reaktsiyasiga qarama-qarshidir. Reaksiyaning bu turida bitta birikma ikki yoki undan ortiq oddiy moddalarga parchalanadi. Parchalanish reaksiyasining umumiy shakli \(AB \rightarrow A + B\) dir.
Misol: Kaltsiy karbonat (ohaktosh) qizdirilganda u kaltsiy oksidi (ohak) va karbonat angidrid gaziga parchalanadi. Bu reaksiya \(CaCO_3 \rightarrow CaO + CO_2\) shaklida ifodalanadi.
Yagona almashtirish reaktsiyasida , shuningdek, bitta joy almashish reaktsiyasi sifatida ham tanilgan, bir element birikmadagi boshqa elementni almashtiradi. Ushbu turdagi reaksiyaning umumiy shakli boshqasini almashtiruvchi element metall yoki nometall ekanligiga qarab \(A + BC \rightarrow B + AC\) yoki \(B + AC \rightarrow A + BC\) bo'ladi.
Misol: Agar rux metalli mis (II) sulfat eritmasiga solingan bo'lsa, rux birikmadagi mis o'rnini bosadi, sink sulfat hosil qiladi va mis metallini yotqizadi. Buni \(Zn + CuSO_4 \rightarrow ZnSO_4 + Cu\) shaklida ifodalash mumkin.
Ikki marta almashtirish reaktsiyasida , shuningdek, qo'sh joy almashish reaktsiyasi sifatida ham tanilgan, ikkita birikmadagi ionlar ikkita yangi birikma hosil qilish uchun o'rnini almashtiradi. Ushbu turdagi reaktsiyani \(AB + CD \rightarrow AD + CB\) shaklida ifodalash mumkin. Ikki marta almashtirish reaktsiyalari odatda eritmalarda sodir bo'ladi va ko'pincha cho'kma, gaz yoki suv hosil bo'lishiga olib keladi.
Misol: Kumush nitrat eritmasi natriy xlorid eritmasi bilan aralashtirilganda kumush xloridning oq cho`kmasi hosil bo`ladi va eritmada natriy nitrat qoladi. Reaksiya \(AgNO_3 + NaCl \rightarrow AgCl + NaNO_3\) shaklida ifodalanadi.
Yonish reaktsiyasi yorug'lik yoki issiqlik shaklida energiya ishlab chiqarish uchun kislorod bilan reaksiyaga kirishadigan moddani (odatda organik birikma) o'z ichiga oladi. Yonish reaktsiyalari natijasida organik birikmalar to'liq yondirilganda suv va karbonat angidrid hosil bo'ladi. Yonish reaksiyasining umumiy shakli uglevodorodlar uchun \(C_xH_y + O_2 \rightarrow CO_2 + H_2O\) shaklida ifodalanishi mumkin.
Misol: Metanning (tabiiy gaz) yonishi tenglama bilan ifodalanadi \(CH_4 + 2O_2 \rightarrow CO_2 + 2H_2O\) , issiqlik va yorug'lik shaklida energiya chiqaradi.
Oksidlanish-qaytarilish reaktsiyalari yoki oksidlanish-qaytarilish reaktsiyalari elektronlarning ikki modda o'rtasida o'tkazilishini o'z ichiga oladi. Oksidlanish elektronlarning yo'qolishi, qaytarilish esa elektronlarning ko'payishi. Har qanday oksidlanish-qaytarilish reaksiyasida bir modda oksidlanadi, ikkinchisi esa qaytariladi. Bu reaktsiyalar ko'plab kimyoviy jarayonlarda, jumladan energiya ishlab chiqarish, korroziya va biokimyoviy reaktsiyalarda muhim ahamiyatga ega.
Misol: magniy metali va xlorid kislota o'rtasidagi reaksiya magniyning oksidlanishi va vodorod ionlarining qaytarilishini o'z ichiga oladi, \(Mg + 2HCl \rightarrow MgCl_2 + H_2\) shaklida ifodalanadi. Magniy elektronlarni yo'qotadi, vodorod esa elektron oladi.
Kislota-asos reaktsiyasi protonni (H+) kislotadan asosga o'tkazishni o'z ichiga oladi. Kislota-asos reaktsiyalarini tavsiflash uchun eng keng tarqalgan tizimlardan biri bu Bronsted-Lowri nazariyasi bo'lib, kislotani proton donori va asosni proton qabul qiluvchi sifatida belgilaydi. Kislota-asos reaktsiyalari ko'pincha suv va tuz hosil bo'lishiga olib keladi.
Misol: Xlorid kislota natriy gidroksid bilan reaksiyaga kirishganda, suv va natriy xlorid hosil bo'ladi. Bu \(HCl + NaOH \rightarrow H_2O + NaCl\) tenglamasi bilan ifodalanadi.
Oddiy kimyoviy reaksiyani tasavvur qilish uchun sirka (sirka kislotasi) va pishirish soda (natriy bikarbonat) o'rtasidagi reaktsiyani ko'rib chiqaylik. Ushbu ikki modda aralashganda, ular karbonat angidrid gazi, suv va natriy asetat hosil bo'lishiga olib keladigan ikki marta almashtirish reaktsiyasiga uchraydi. Bu reaksiya \(NaHCO_3 + CH_3COOH \rightarrow CO_2 + H_2O + NaCH_3COO\) shaklida ifodalanishi mumkin. Siz gaz pufakchalari hosil bo'lishini kuzatishingiz mumkin, bu reaktsiya paytida hosil bo'lgan karbonat angidridning dalilidir.
Kimyoviy reaksiyalarning turlarini tushunish bizga turli kimyoviy jarayonlarning natijalarini tasniflash va bashorat qilishga yordam beradi. Ushbu reaktsiyalarni o'rganish orqali biz moddalarning bir-biri bilan o'zaro ta'sir qilish usullarini bilib olamiz, bu yangi materiallar, farmatsevtika va energiya yechimlarini ishlab chiqishda asosiy hisoblanadi.
