Back to the topics list

torpaqlar

Yerin kifayət qədər böyük bir hissəsi torpaqla örtülmüşdür. Torpaq insanların, heyvanların və bitkilərin rifahında böyük rol oynayır. Torpaq termini birlikdə həyatı dəstəkləyən minerallar, qazlar, orqanizmlər, mayelər və üzvi maddələrin qarışığına aiddir. Gəlin dərinləşək və daha çox öyrənək.

TƏLİM MƏQSƏDLƏRİ

Bu mövzunun sonunda sizdən gözlənilir;

• Torpağın mənasını anlayın
• Torpağın əsas funksiyalarını bilin
• Torpağın xüsusiyyətlərini bilin
• Torpağın növlərini bilin
• Torpaq üfüqlərini təsvir edin

Pedosfer yerin torpağının gövdəsinə verilən addır. Onun dörd əsas funksiyası var:

• Orqanizmlər üçün yaşayış yeri
• Suyun saxlanması, təchizatı və təmizlənməsi vasitəsi
• Bitki böyüməsi mühiti
• Yer atmosferinin dəyişdiricisi

Öz növbəsində bütün bu funksiyalar torpağı dəyişdirir.

Pedosfer atmosfer, hidrosfer və litosferlə birləşir. Pedolit termini (ümumiyyətlə torpağa istinad etmək üçün istifadə olunur) torpaq daşına tərcümə olunur. Torpaq mineralların, eləcə də üzvi maddələrin (torpaq matrisinin) bərk fazasından və qazların və suyun saxlanmasına cavabdeh olan məsaməli fazadan ibarətdir.

Torpaq müxtəlif amillərin məhsuludur. Relyefin təsiri (relyefin mailliyi, yüksəklik və oriyentasiya), iqlim, torpağın ana materialları və zamanla qarşılıqlı təsir göstərən orqanizmlər. Torpaq davamlı olaraq çoxsaylı fiziki, bioloji və kimyəvi proseslər vasitəsilə inkişafa məruz qalır, məsələn, əlaqəli eroziya ilə .

Torpaqşünaslığın iki əsas tədqiqat sahəsi var: pedologiya və edafologiya . Pedologiya torpaqların onların mühitində əmələ gəlməsini, təsvirini və təsnifatını öyrənir. Edafologiya, adətən bitkilərin böyüməsi ilə bağlı torpağın elmi tədqiqidir.

TƏSVİRİ

Tipik torpaq təxminən 50% bərk maddələrdən (45% mineral və təqribən 5% üzvi maddələr) və 50% məsamələrdən və ya boşluqlardan ibarətdir ki, onların təxminən yarısı qaz, digər yarısı isə sudur.

Torpağın teksturası torpağı təşkil edən lil, qum və gil ayrı-ayrı hissəciklərinin nisbi nisbətləri ilə müəyyən edilir. Ayrı-ayrı mineral hissəciklərin həm biotik, həm də abiotik proseslər vasitəsilə su, üzvi maddələr və qazlarla qarşılıqlı təsiri hissəciklərin bir-birinə yapışmasına ( topaklaşmasına ) pedlər və ya aqreqatlar əmələ gəlməsinə səbəb olur. Bu aqreqatların müəyyən edildiyi yerlərdə torpağın inkişaf etdiyini söyləmək olar. Buna görə də, reaksiya, məsaməlilik və tutarlılıq baxımından daha ətraflı təsvir edilə bilər.

Qida maddələri gil minerallarının səthində adsorbsiya oluna bilər. Qida maddələri ya gil mineralları ilə birləşir (udulmuş), ya da ölü torpaq üzvi maddələrinin və ya canlı orqanizmlərin bir hissəsi kimi üzvi birləşmələrlə bağlıdır.

Torpağın PH-si bitki qida maddələrinin mövcudluğuna təsir göstərir. Torpağın pH-ı torpaq məhlulunda hidrogen ionlarının aktivliyinin ölçüsü kimi müəyyən edilir.

TORPAQ FORMASİYƏSİ

Torpağın əmələ gəlməsinə pedogenez də deyilir. Torpağın ana materialına işləyən fiziki, bioloji, antropogen və kimyəvi proseslərin birgə təsirinə aiddir. Üzvi maddələrin yığılması zamanı torpaq əmələ gəlir və kolloidlər aşağıya doğru yuyulur, geridə gil, gips, karbonat, humus və dəmir oksidi çöküntüləri qalır və B horizontu adlanan təbəqə əmələ gəlir. Heyvanların fəaliyyəti və su bu tərkib hissələrini bir səviyyədən digərinə keçir. Nəticədə təbəqələrdən torpaq profili yaranır. Torpaqda materialların hərəkəti və dəyişməsi fərqli torpaq horizontlarının əmələ gəlməsinə səbəb olur.

TORPAQLARIN FORMASMA FATORLARI

Torpağın əmələ gəlməsi prosesinə torpağın təkamülündə bir-birinə qarışan beş klassik amil təsir edir. Bu amillər bunlardır: iqlim, ana material, topoqrafiya və ya relyef, zaman və orqanizmlər.

Ana material torpağın əmələ gəldiyi mineral materiala aiddir. Tipik torpaq ana mineral materiallarına kalsit, kvars, feldispat və slyuda daxildir.

Torpağın əmələ gəlməsinə təsir edən əsas iqlim dəyişkənliyi effektiv yağıntıdır. Effektiv yağıntı, yağış mənfi buxarlanma ilə əldə edilir. Yağıntı atmosferdən yer səthinə suyun xalis axını kimi müəyyən edilir. Temperatur həm də torpağın formalaşmasına təsir edən əsas iqlim dəyişkənliyidir. Hər ikisi fiziki, kimyəvi və bioloji proseslərin sürətinə təsir göstərir.

Relyef və ya topoqrafiya ərazinin hündürlüyü, mailliyi və oriyentasiyası ilə xarakterizə olunur. Topoqrafiya axıntı və ya yağıntının sürətinə və yerüstü torpaq profilinin eroziya sürətinə təsir göstərir.

Heyvanlar, bitkilər, bakteriyalar, göbələklər və insanlar torpağın əmələ gəlməsinə təsir göstərir. Torpaq heyvanları qazların və nəmin hərəkət etməsinə imkan verən məsamələr və çuxurlar əmələ gətirərkən torpaqları qarışdırırlar. Bu proses bioturbasiya adlanır. Bitki kökləri eyni şəkildə torpaq üfüqlərinə nüfuz edir.

Zaman yuxarıda göstərilənlərin hamısının qarşılıqlı təsirində bir amildir.

TORPAQIN FİZİKİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Torpaqların fiziki xassələri tekstura, kütlə sıxlığı, struktur, konsistensiya, məsaməlilik, rəng, müqavimət və temperaturdur.

• Torpağın quruluşu qum, lil və gil nisbətinə aiddir. Torpağın teksturasından təsirlənən digər xüsusiyyətlərə keçiricilik, məsaməlilik, infiltrasiya, su tutma qabiliyyəti və büzülmə sürəti daxildir.
• Torpağın quruluşu torpaq aqreqatlarının düzülüşünə aiddir. Torpağın strukturundan istifadə edərək, üzvi maddələrin tərkibi, teksturası, bioloji aktivliyi və insan istifadəsi kimi bəzi torpaq xüsusiyyətlərini proqnozlaşdıra bilərsiniz.
• Konsistensiya qruntun özünə və ya başqa cisimlərə yapışma qabiliyyətinə və onun qırılma və deformasiyaya qarşı müqavimət qabiliyyətinə aiddir. Bu, becərmə problemlərinin proqnozlaşdırılması və təməllərin mühəndisliyi üçün vacibdir.
• Məsamə ölçüsü məsaməlik dərəcəsini təyin edir. Gil torpaqlar qumlardan daha kiçik məsamələrə malikdir.
• Torpağın kütlə sıxlığı torpağın quru kütləsinin torpağın həcminə bölünməsinə bərabərdir. Buraya üzvi materiallar, hava sahəsi və torpaq həcmi daxildir. Buna görə də, torpağın kütlə sıxlığı həmişə torpaq hissəciklərinin sıxlığından azdır. Bu, torpağın yaxşı sıxılmasının göstəricisidir. Tərkibində yüksək üzvi maddələr olan torpaqlarda torpaq hissəciklərinin sıxlığı aşağı olur.
• Torpağın temperaturu udulmuş enerjinin itirilən enerjiyə nisbətindən asılıdır. Torpağın temperaturu -20 ilə 60 dərəcə arasındadır. Torpağın temperaturu mühüm əhəmiyyət kəsb edir, çünki o, aşağıdakı prosesləri, bitki və kök böyüməsini, toxumun yuxusuzluğunun pozulmasını, toxumun cücərməsini və qida maddələrinin mövcudluğunu tənzimləyir. Ağır malçlama (torpaq örtüyünün təmin edilməsi) isti mövsümlərdə torpağın istiləşməsini ləngidir.
• Ümumiyyətlə, torpağın rəngi drenaj şəraiti, üzvi maddələrin tərkibi və oksidləşmə dərəcəsi ilə müəyyən edilir. Torpağın rəngi asanlıqla seçilsə də, torpağın xüsusiyyətlərinin proqnozlaşdırılmasında az istifadə olunur. Əsasən torpaq profilində müxtəlif horizontların fərqləndirilməsində istifadə olunur.
• Torpağın müqaviməti torpağın elektrik cərəyanının keçiriciliyini ləngitmə qabiliyyətinin ölçüsüdür. Daha yüksək nəmlik və ya elektrolitlərin artan konsentrasiyası müqaviməti azaldır və keçiriciliyi artırır. Bu, korroziya sürətini artırır.

TORPAQ NÖVLƏRİ

Torpaq altı əsas qrupa bölünür. Onlar; gilli, qumlu, lilli, gilli, torflu və təbaşirli.

• Gil torpaq . Bu torpağın xüsusiyyətlərinə aşağıdakılar daxildir; yumru hissi, yaş olduqda yapışqan və quruduqda sərt (çatlar), az hava boşluqları və zəif drenaj.
• Qumlu torpaq . Bu tip torpaq qumlu hiss edir, asanlıqla quruyur, becərilməsi asan və tez quruyur. Bu növ torpağın keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq üçün üzvi gübrə əlavə etmək kimi üzvi düzəlişlərdən istifadə edə bilərsiniz.
• Silli torpaq. Bu torpaq sabunlu və yumşaqdır. Normalda qida maddələri ilə çox zəngindir və nəm saxlayır.
• Torflu torpaq. Bu tip torpaq qaranlıqdır və nəm və süngər hiss edir. Bunun səbəbi torpaqda yüksək səviyyədə torf olmasıdır.
• Təbaşirli torpaq. Bu torpaq iri dənələrdən ibarətdir və tərkibində daşlar var. Bu torpaq əhəng daşı və ya təbaşirlə örtülmüşdür. Təbiətdə sərbəst drenaj və qələvidir.
• Qumlu torpaq. Bu torpaq bir az nəm və incə teksturalıdır. Böyük bir quruluşa, kifayət qədər drenaja malikdir, nəm saxlayır, qida maddələrinə malikdir və becərilməsi asandır. Bu torpağın yaxşı qum, lil və gil qarışığı olduğunu söyləmək olar.

TORPAQ HÜQUQLARI

Torpağın dərinliyini qazsanız, onun təbəqələrdən və ya horizontlardan ibarət olduğunu görəcəksiniz. Bu üfüqləri bir yerə qoyduqda, onlar torpaq profilini düzəldirlər. Əsas torpaq horizontları;

• Üzvi və ya humus. Bu təbəqə əsasən çürüyən yarpaqlar kimi üzvi maddələrdən ibarətdir. Bəzi torpaqlarda qalın, bəzilərində isə yoxdur.
•   Üst torpaq. Bu, üzvi maddələrlə birlikdə ana materialdan olan minerallardan ibarətdir.
•   Eluviated. Kvars kimi yuyulmağa davamlı materialların lil və qum hissəciklərindən ibarətdir.
• Yerin təki. Burada A və E horizontundan süzülmüş materiallar tapılır. Bu təbəqə minerallarla çox zəngindir.
•   Ana material. Yerin maddi yatağından ibarətdir, buradan torpaq yaranır, ona görə də ana material.
• Əsas qaya. Bəzi torpaqlarda ana material təşkil edən bazalt və qranit kimi qaya kütləsi.

XÜLASƏ

Biz bunu öyrəndik;

• Torpaq birlikdə həyatı təmin edən mineralların, qazların, orqanizmlərin, mayelərin və üzvi maddələrin qarışığıdır.
• Edafologiya torpağın elmi tədqiqidir.
• Tipik bir torpaq təxminən 50% bərk və 50% məsamələrdən ibarətdir.
• Torpağın əmələ gəlməsi prosesi pedogenez adlanır.
• Torpağın əmələ gəlməsinə təsir edən amillər bunlardır: iqlim, ana material, topoqrafiya və ya relyef, zaman və orqanizmlər.
• Torpaq altı əsas qrupa bölünür; gilli, qumlu, lilli, gilli, torflu və təbaşirli.