İqtisadiyyat dünyasında qiymət anlayışı həlledici rol oynayır. Məhsul və ya xidmətin qiyməti alıcıların ödəməyə, satıcıların isə həmin məhsul və ya xidmət müqabilində qəbul etməyə hazır olduqları pul məbləğidir. Qiymətlər iqtisadiyyatda resursların, malların və xidmətlərin bölüşdürülməsində əsas rol oynayır. Onlar həm alıcılar, həm də satıcılar üçün siqnal rolunu oynayır və ümumi iqtisadiyyat üçün dərin təsirlərə malikdir.
Qiymətin əsas təyinedicisi tələb və təklif arasındakı tarazlıqdır. Bu əlaqəni tələb və təklif qanunundan istifadə etməklə ifadə etmək olar, hansı ki:
Riyazi baxımdan, tələb olunan kəmiyyətin təklif olunan kəmiyyətə bərabər olduğu tarazlıq qiyməti tənlikdən istifadə etməklə tapıla bilər:
\(P = \dfrac{Q_D}{Q_S}\)burada \(P\) qiyməti, \(Q_D\) tələb olunan kəmiyyəti, \(Q_S\) isə təklif olunan miqdardır.
İqtisadi kontekstdə əhəmiyyətli olan bir neçə növ qiymət var, o cümlədən:
Tələbin qiymət elastikliyi əmtəə və ya xidmətin qiymətindəki dəyişikliyə cavab olaraq tələb olunan miqdarın necə dəyişdiyini ölçür. Elastiklik aşağıdakı kimi hesablanır:
\(\textrm{Elastiklik} = \frac{\%\ \textrm{tələb olunan miqdarda dəyişiklik}}{\%\ \textrm{qiymət dəyişikliyi}}\)Bu ölçü bizə malın elastik (tələb olunan kəmiyyət qiymət dəyişikliyi ilə əhəmiyyətli dərəcədə dəyişir) və ya qeyri-elastik (qiymət dəyişikliyi ilə tələb olunan kəmiyyət az dəyişir) olduğunu anlamağa kömək edir.
Qiymətin müəyyən edilməsi üsulu mükəmməl rəqabət , inhisarçılıq , oliqopoliya və inhisarçı rəqabət kimi müxtəlif bazar strukturlarında dəyişir. Bunlara qısaca nəzər salaq:
Hökumətin müdaxiləsi də qiymətlərə təsir edə bilər. Bu, bir neçə formada ola bilər, məsələn:
Bu cür müdaxilələr xüsusilə ərzaq, yanacaq və səhiyyə kimi vacib hesab edilən mal və xidmətlər bazarlarında geniş yayılmışdır.
Qiymət istehlakçı davranışında mühüm rol oynayır. İstehlakçı artıqlığı konsepsiyası istehlakçıların ödəməyə hazır olduqları maksimum qiymətdən aşağı qiymətə məhsul ala bildikdə əldə etdikləri faydanı göstərir. Riyazi olaraq istehlakçı profisiti aşağıdakı kimi təmsil olunur:
\(CS = \int_a^b D(p) dp - Q(P_c)\)burada \(D(p)\) tələb əyrisidir, \(a\) və \(b\) qiymətin aşağı və yuxarı sərhədlərini, \(P_c\) faktiki ödənilmiş qiymətdir və \(Q(P_c)\) \(P_c\) -də tələb olunan miqdardır.
İqtisadi nəzəriyyələr qiymətlərin necə müəyyən edildiyi və iqtisadiyyata necə təsir etdiyi barədə müxtəlif şərhlər və proqnozlar verir. Məsələn, Keyns iqtisadiyyatı ümumi qiymət səviyyəsinin müəyyən edilməsində məcmu tələbin rolunu vurğulayır, klassik iqtisadiyyat isə ayrı-ayrı bazarlarda tələb və təklif qüvvələrinə diqqət yetirir.
Yeni smartfon növü üçün bazarda qiymətin müəyyənləşdirilməsinin sadə bir nümunəsini nəzərdən keçirək. Əgər tələb yüksəkdirsə və təklif ilkin olaraq məhduddursa, qiymət yüksək başlaya bilər. Zamanla bazara daha çox rəqib daxil olduqca və ilkin tədarükçü istehsalı artırdıqca təklif arta bilər və tələb eyni sürətlə artmazsa qiymətin azalmasına səbəb ola bilər.
Başqa bir nümunə benzin bazarı ola bilər. Burada qlobal hadisələr, hökumət siyasəti və texnoloji irəliləyişlər tələb və təklifə və nəticədə yanacaq nasosunun qiymətinə təsir göstərə bilər.
Xülasə, qiymət anlayışı iqtisadiyyatların necə fəaliyyət göstərdiyini başa düşmək üçün əsasdır. O, istehlakçıların qərarlarına, istehsalçıların strategiyalarına və cəmiyyətdə resursların ümumi bölgüsünə təsir göstərir. Tələb və təklifin qarşılıqlı təsiri ilə qiymətlərin necə müəyyən edildiyini araşdırmaq, bazar strukturlarının təsirini və dövlət müdaxilələrini nəzərə almaqla və tələbin elastikliyini nəzərə almaqla biz iqtisadiyyatın mürəkkəb prosesləri haqqında daha dərindən təsəvvür əldə edə bilərik. Bundan əlavə, qiymətlərin müxtəlif kontekstlərdə oynadığı rolların başa düşülməsi fərdlərə və siyasətçilərə daha səmərəli və ədalətli iqtisadi nəticələrə gətirib çıxara biləcək əsaslandırılmış qərarlar qəbul etməyə kömək edir.
