Устөрөгч нь үечилсэн хүснэгтийн эхний элемент бөгөөд орчлон ертөнцөд хамгийн элбэг байдаг химийн бодис юм. Бүх барионы массын 75 орчим хувийг эзэлдэг устөрөгч нь одод болон хийн аварга гаригуудад их хэмжээгээр агуулагддаг.
Устөрөгч нь H тэмдэгтэй, атомын дугаар 1 бүхий химийн элемент юм. Хамгийн хөнгөн элементийн хувьд устөрөгч нь нэг протон, хамгийн түгээмэл хэлбэрээрээ нэг электроноос бүрддэг. Энэ нь ихэвчлэн хий, ялангуяа хоёр атомт молекул ( \(H_2\) ) хэлбэрээр тасалгааны температурт олддог.
Устөрөгчийн хий ( \(H_2\) ) өнгөгүй, үнэргүй, амтгүй, хоргүй, шатамхай. Энэ нь стандарт температур, даралтад ойролцоогоор \(0.08988 \, \textrm{г/л}\) нягттай тул агаараас бага нягттай байдаг. Энэ хий нь хоёр устөрөгчийн атом хоорондоо холбогдож, электронуудаа хуваалцах үед үүсдэг.
Устөрөгчийн хийг уурын метаныг шинэчлэх , электролиз гэх мэт янз бүрийн аргаар гаргаж авах боломжтой. Уур-метаныг шинэчлэх нь одоогоор хамгийн хэмнэлттэй арга бөгөөд метаныг өндөр температурт уураар урвалд оруулах явдал юм. Нөгөө талаас электролиз нь усыг устөрөгч, хүчилтөрөгч болгон хуваахад цахилгаан ашиглах явдал юм.
Устөрөгч нь өргөн хүрээний хэрэглээтэй. Үүнийг химийн үйлдвэрт бордооны гол бүрэлдэхүүн хэсэг болох аммиак (Хабер процессоор) үйлдвэрлэхэд ашигладаг. Устөрөгчийг мөн газрын тос боловсруулах, металлыг боловсруулах, давсны хүчил үйлдвэрлэхэд ашигладаг. Түүгээр ч зогсохгүй устөрөгч нь цэвэр түлшний хувьд тээврийн хэрэгсэл болон цахилгаан эрчим хүч үйлдвэрлэх амлалт өгч, зөвхөн ус үйлдвэрлэх нэмэлт бүтээгдэхүүн юм.
Устөрөгч нь орчлон ертөнцөд хамгийн элбэг байдаг элементийн хувьд чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Энэ нь одод, тэр дундаа манай Нарны цөмийн нэгдлийн үндсэн түлш юм. Оддын цөмд устөрөгчийн атомууд нийлж гелий үүсгэдэг бөгөөд энэ үйл явцад асар их хэмжээний энерги ялгардаг. Энэхүү цөмийн нэгдэл нь оддыг гэрэлтүүлж, дэлхий дээрх амьдралыг тэтгэгч энергийг өгдөг.
Устөрөгч нь гурван үндсэн изотоптой: протиум ( \(^1H\) ), дейтерий ( \(^2H\) ), тритий ( \(^3H\) ). Нейтронгүй протиум нь хамгийн түгээмэл хэлбэр юм. Дейтерий буюу хүнд устөрөгч нь нэг нейтрон агуулдаг бөгөөд цөмийн реактор болон хүнд ус үйлдвэрлэхэд ашигладаг. Хоёр нейтронтой тритиум нь цацраг идэвхт бодис бөгөөд цөмийн зэвсэг, шинжлэх ухааны судалгаанд мөрдөгч болгон ашигладаг.
Энгийн туршилтууд нь устөрөгчийн хийн шинж чанар, урвалыг харуулж чадна. Нэг сонгодог туршилт бол устөрөгчийн хий үүсгэдэг металлын хүчилтэй урвал юм. Жишээлбэл, цайрыг давсны хүчилтэй ( \(Zn + 2HCl \rightarrow ZnCl_2 + H_2\) ) урвалд оруулснаар устөрөгчийн хийг аюулгүйгээр үүсгэдэг бөгөөд дараа нь хийн ойролцоо галын чигт авчирч, өвөрмөц "поп" дууг ажиглах замаар шалгаж болно. устөрөгч байгаа эсэх.
Устөрөгч нь цэвэр түлш боловч түүнийг үйлдвэрлэх, хадгалахад бэрхшээлтэй байдаг. Ихэнх устөрөгчийг одоогоор чулуужсан түлшнээс гаргаж авдаг бөгөөд энэ нь хүлэмжийн хийн ялгаралд хувь нэмэр оруулдаг. Гэсэн хэдий ч энэ нөлөөллийг бууруулахын тулд сэргээгдэх эрчим хүчээр ажилладаг электролизийн аргаар үйлдвэрлэсэн ногоон устөрөгчийн хэрэглээг нэмэгдүүлэх хүчин чармайлт хийгдэж байна. Түүгээр ч зогсохгүй устөрөгч нь шатамхай учраас тэсрэлтээс зайлсхийхийн тулд болгоомжтой харьцах, хадгалахыг шаарддаг.
Устөрөгч нь үйлдвэрлэлийн болон орчлон ертөнцийн байгалийн үйл явцад зайлшгүй шаардлагатай үндсэн элемент юм. Түүний энгийн атомын бүтэц нь химийн урвал, эрчим хүчний үйлдвэрлэл, цэвэр түлшний эх үүсвэр болох боломжийг үгүйсгэдэг. Тогтвортой үйлдвэрлэл, ашиглалтын дэвшил нь байгаль орчин, эдийн засагт ихээхэн үр өгөөжтэй байх болно.
