1945-ci ildə İkinci Dünya Müharibəsinin dağıdılmasından sonra Birləşmiş Millətlər Təşkilatı bir mərkəzi missiya ilə yaradıldı: beynəlxalq sülh və təhlükəsizliyin qorunması. BMT bunu münaqişənin qarşısını almaq üçün çalışır; münaqişə tərəflərinə sülh yaratmağa kömək etmək; sülhməramlılıq; və sülhün saxlanması və çiçəklənməsi üçün şərait yaratmaq. Bu dərsdə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının tarixi, strukturu və funksiyaları haqqında danışacağıq.
Birləşmiş Millətlər Təşkilatı (BMT) beynəlxalq əməkdaşlığı inkişaf etdirmək üçün 24 oktyabr 1945-ci ildə yaradılmış ölkələr arasında təşkilatdır. İkinci Dünya Müharibəsindən sonra Millətlər Liqasını əvəz etmək və növbəti münaqişənin qarşısını almaq üçün yaradılmışdır. Yarandığı zaman BMT-nin 51 üzvü var idi; Hazırda onların sayı 193-dür. Əksər ölkələr BMT-nin üzvüdür və qlobal məsələlərlə bağlı toplantılar keçirmək və qərarlar qəbul etmək üçün qərargahlara diplomatlar göndərirlər.
BMT dünyanın ən böyük hökumətlərarası təşkilatıdır.
Ərəb, Çin, İngilis, Fransız, Rus və İspan dilləri Birləşmiş Millətlər Təşkilatının rəsmi dilləridir.
Hollandiyanın Haaqa şəhərində yerləşən Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi istisna olmaqla, Birləşmiş Millətlər Təşkilatının bütün orqanları Nyu-Yorkda yerləşir. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Cenevrə (İsveçrə), Nayrobi (Keniya) və Vyanada (Avstriya) mühüm ofisləri var.
Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Nizamnaməsi 26 iyun 1945-ci ildə San-Fransiskoda Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Beynəlxalq Təşkilat Konfransının yekununda imzalanmış və 24 oktyabr 1945-ci ildə qüvvəyə minmişdir.
Birləşmiş Millətlər Təşkilatının altı əsas orqanı var
Baş Assambleya Birləşmiş Millətlər Təşkilatının ölçüsündən və təsirindən asılı olmayaraq hər birinin bir səsə malik olan bütün Üzv Dövlətlərdən ibarət əsas məsləhət orqanıdır. O, BMT Nizamnaməsindən irəli gələn istənilən məsələni müzakirə edə bilər. Beynəlxalq sülh və təhlükəsizlik, yeni üzv dövlətlərin qəbulu və BMT büdcəsi ilə bağlı qərarlar üçdə iki səs çoxluğu ilə qəbul edilir. Digər məsələlər sadə səs çoxluğu ilə həll edilir.
Baş Assambleyanın illik sessiyası hər il sentyabr ayında Nyu-Yorkda keçirilir. Assambleyaya sədrlik hər il ölkələrin beş coğrafi qrupu arasında dəyişir, yəni. Afrika, Asiya, Şərqi Avropa, Latın Amerikası, Qərbi Avropa və digər dövlətlər. Baş Assambleya Təhlükəsizlik Şurasının tövsiyəsi ilə BMT katibliyinin baş katibini təyin edir. O, həmçinin yeni üzvləri qəbul etmək səlahiyyətinə malikdir.
BMT Nizamnaməsinə əsasən beynəlxalq sülh və təhlükəsizliyi qorumaq üçün əsas məsuliyyət daşıyır. Baş Assambleyadan fərqli olaraq, Təhlükəsizlik Şurası müntəzəm iclaslar keçirmir. O, istənilən vaxt, beynəlxalq sülhə təhlükə yarandıqda çağırıla bilər. Əslində, demək olar ki, hər gün görüşür. Təhlükəsizlik Şurasının 15 üzvü var, o cümlədən 5 daimi üzv - Çin, Fransa, Rusiya, Böyük Britaniya və ABŞ.
Təhlükəsizlik Şurasında bir qətnamə qəbul etmək üçün Şuranın 15 üzvündən 9-u “bəli” səs verməlidir, lakin 5 daimi üzvdən hər hansı biri “xeyr” deyə səs verərsə (çox vaxt veto olaraq adlandırılır) qətnamə qəbul edilmir.
O, Birləşmiş Millətlər Təşkilatının iqtisadi və sosial işini əlaqələndirən mərkəzi orqandır. Şurada bərabər coğrafi təmsilçilik üçün seçilən və üç il müddətinə xidmət edən 54 üzv var. Şurada səsvermə sadə səs çoxluğu ilə aparılır; hər bir üzv bir səsə malikdir.
O, inkişaf etməkdə olan ölkələrin iqtisadi artımını təşviq etmək, insan haqlarını dəstəkləmək və yoxsulluq və zəif inkişafla mübarizə üçün dünya əməkdaşlığını təşviq etmək məqsədi daşıyan fəaliyyətləri tövsiyə edir və istiqamətləndirir. Xüsusi ehtiyacları ödəmək üçün Baş Assambleya Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı (FAO), Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST) və BMT-nin Təhsil, Elm və Mədəniyyət Təşkilatı (UNESCO) kimi bir sıra ixtisaslaşmış qurumlar və proqramlar yaratmışdır. BMT-nin İnkişaf Proqramı (UNDP), BMT-nin Uşaq Fondu (UNİCEF) və BMT-nin Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığının (UNHCR) idarəsi. Bu agentliklərin və proqramların işi ECOSOC tərəfindən əlaqələndirilir.
O, BMT Nizamnaməsinə əsasən Beynəlxalq Qəyyumluq Sisteminin altında yerləşdirilmiş 11 Etibarlı Ərazinin – keçmiş koloniyalar və ya asılı ərazilərin – idarəçiliyinə nəzarət etmək tapşırılıb. Sistem II Dünya Müharibəsinin sonunda həmin asılı Ərazilərin sakinlərinin irəliləyişinə və onların özünüidarə və ya müstəqilliyə doğru mütərəqqi inkişafını təşviq etmək üçün yaradılmışdır.
Qəyyumluq Şurasının yaradılmasından bəri 70-dən çox müstəmləkə ərazisi, o cümlədən 11 Etibarlı Ərazi Birləşmiş Millətlər Təşkilatının köməyi ilə müstəqillik əldə etmişdir. Müstəqil olan sonuncu Etibarlı Ərazi 1994-cü ildə Palau idi və nəticədə Şura rəsmi olaraq fəaliyyətini dayandırmaq və fürsət tələb etdikdə görüşmək qərarına gəldi. Qəyyumluq Şurası Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzvlərindən - Çin, Fransa, Rusiya Federasiyası, Böyük Britaniya və ABŞ-dan ibarətdir. Hər bir üzv bir səsə malikdir və qərarlar sadə səs çoxluğu ilə qəbul edilir.
O, Hollandiyanın Haaqa şəhərində yerləşən BMT-nin əsas məhkəmə orqanıdır. 1945-ci ildə yaradılmış və 1946-cı ildə öz funksiyalarını yerinə yetirmişdir. O, həmçinin “Məhkəmə Dünyası” kimi də tanınır. O, beynəlxalq hüquqa uyğun olaraq, fərdlər arasında deyil, yalnız millətlər arasında hüquqi mübahisələri həll edir. Məhkəmənin çıxardığı bütün qərarlar qətidir və şikayət verilmir.
Ona həm Baş Assambleya, həm də Təhlükəsizlik Şurası tərəfindən hər biri fərqli millətdən olan 9 il müddətinə seçilən 15 hakim sədrlik edir. Eyni ölkədən iki hakim ola bilməz. Yerlərin üçdə biri üçün seçkilər hər üç ildən bir keçirilir və istefada olan hakimlər yenidən seçilə bilərlər. Məhkəmə üzvləri öz hökumətlərini təmsil etmirlər, lakin müstəqil magistraturalardır. Qərar vermək üçün doqquz hakimin səs çoxluğu tələb olunur.
O, BMT-nin Nyu-Yorkdakı mənzil-qərargahında, eləcə də BMT-nin Cenevrə, Vyana, Nayrobi və digər yerlərdəki ofislərində çalışan beynəlxalq heyətdən ibarətdir. O, əksər üzv dövlətlərdən cəlb olunmuş işçiləri olan departamentlərdən və ofislərdən ibarətdir. Onlar Təşkilatın gündəlik işini həyata keçirirlər. Onların vəzifələri sülhməramlı əməliyyatları idarə etməkdən, beynəlxalq mübahisələrə vasitəçilik etməkdən, sosial və iqtisadi tendensiyaları araşdırmaqdan, beynəlxalq müqavilələr üçün zəmin yaratmaqdan beynəlxalq konfransların təşkilinə qədərdir. Katiblik Birləşmiş Millətlər Təşkilatının digər orqanlarına xidmət göstərmək və onlar tərəfindən müəyyən edilmiş proqram və siyasətləri idarə etmək üçün məsuliyyət daşıyır.
Katibliyə Təhlükəsizlik Şurasının tövsiyəsi ilə Baş Assambleya tərəfindən 5 il müddətinə təyin edilən və Birləşmiş Millətlər Təşkilatının müxtəlif orqanlarının qəbul etdiyi qərarların icrasına cavabdeh olan Baş Katib rəhbərlik edir.
Katibliyin əməkdaşları “beynəlxalq dövlət qulluqçuları” kimi tanınır və onlar 193 üzv dövlətin hamısında işləyir və əmrləri hökumətlərdən deyil, Baş Katibdən alırlar.
