Hüceyrə həyatın əsas vahididir. Bu, çoxalma da daxil olmaqla, həyatın bütün funksiyalarını yerinə yetirməyə qadir olan ən kiçik vahiddir. Robert Huk 1665-ci ildə mantar parçasına baxmaq üçün çox erkən mikroskopdan istifadə etdikdən sonra latınca anbar və ya otaq mənasını verən 'cella' sözündən 'hüceyrə' adını təklif etdi. Hüceyrələri kəşf edən ilk bioloq idi. Hüceyrələrin əsas quruluşundan tutmuş hər bir hüceyrə orqanoidinin funksiyalarına qədər öyrənilməsinə "Hüceyrə Biologiyası" deyilir.
Bu giriş dərsində hüceyrələrin nə olduğunu anlayacağıq.
Bütün orqanizmlər hüceyrələrdən ibarətdir. Onlar tək hüceyrədən (birhüceyrəli orqanizmlər) və ya bir çox hüceyrədən (çoxhüceyrəli orqanizmlər) ibarət ola bilər.
Hüceyrələr hər bir canlı formasında ən aşağı təşkilat səviyyəsidir. Bununla belə, hüceyrənin sayı orqanizmdən orqanizmə dəyişə bilər. İnsanlarda bakteriyalarla müqayisədə fərqli hüceyrə sayı var.
Birhüceyrəli orqanizmlər orqanizm üçün lazım olan bütün funksiyaları yerinə yetirən yalnız bir hüceyrədən ibarətdir, çoxhüceyrəli orqanizmlər isə fəaliyyət göstərmək üçün çoxlu müxtəlif hüceyrələrdən istifadə edirlər. Birhüceyrəli orqanizmlərə bakteriyalar, protistlər və mayalar daxildir. İnsanlar, bitkilər, heyvanlar, quşlar və həşəratların hamısı çoxhüceyrəli orqanizmlərdir.
Hüceyrələri görmək üçün mikroskopa ehtiyac duymamız hüceyrələrin olduqca kiçik olduğunu göstərir, lakin hüceyrələrin öyrəndiyimiz bəzi digər maddələrdən çox daha böyük olduğunu unutmayın. Əslində hüceyrələr çoxlu atomlardan ibarətdir, ona görə də onlar makromolekullardan və viruslardan daha böyükdürlər.
Xeyr. Bütün hüceyrələr eyni deyil. Onlar həyatın əsas vahidləri olsalar da, çoxhüceyrəli orqanizmləri təşkil edən çoxlu müxtəlif növ hüceyrələr var, onlar binaların kərpicləri kimi müxtəlif forma və ölçülərə malikdirlər. Məsələn, sperma hüceyrəsi əzələ hüceyrəsindən çox kiçikdir. Forma və ölçülər hüceyrənin funksiyasına birbaşa təsir göstərir. Hüceyrələr mürəkkəbdir və onların komponentləri orqanizmdə müxtəlif funksiyaları yerinə yetirir. Bəzi hüceyrələr, orqanizmin bioloji funksiyalarını yerinə yetirmək üçün bir-biri ilə işləməyə imkan verən xüsusi işlərə malikdir.
Aşağıdakı şəkildəki hüceyrələr hüceyrələrin ola biləcəyi bir çox fərqli formanın yalnız bir neçə nümunəsidir. Aşağıdakı şəkildəki hər bir hüceyrə növünün öz işini yerinə yetirməsinə kömək edən bir forması var. Məsələn, sinir hüceyrəsi mesajları digər hüceyrələrə daşıyır və bütün istiqamətlərə uzanan bir çox uzun uzantıya malikdir və eyni anda bir çox başqa hüceyrəyə mesaj ötürməyə imkan verir. Yosun hüceyrələri quyruğa bənzər çıxıntılara malikdir. Bilirsən niyə? Yosunlar suda yaşadıqları üçün quyruğa bənzər bu çıxıntılar onlara üzməyə kömək edir. Daha sonra, arılar kimi həşəratlara yapışmalarına kömək etmək üçün üzərində sünbüllər olan polen taxılları var, beləliklə həşəratlar çiçəkləri tozlandıra bilər.
Hüceyrələrin ölçüləri çox fərqli ola bilər. İnsan hüceyrələrinin çoxunu görmək üçün mikroskop lazımdır.
Qırmızı qan hüceyrələri insan bədənindəki ən kiçik hüceyrələrdən biridir. Onların diametri 0,008 mm-dir, yəni 125 qırmızı qan hüceyrəsi xətti cəmi 1 mm uzunluğundadır.
Yumurta və ya yumurta hüceyrəsi insan bədənindəki ən böyük hüceyrələrdən biridir. Onun diametri təxminən 0,1 mm-dir, buna görə də onları mikroskop olmadan görə bilərsiniz. 10 yumurta hüceyrəsi xətti 1 mm uzunluğundadır.
Hüceyrələrin çoxlu müxtəlif növləri var, lakin onların hamısında müəyyən ortaq hissələr var. Bu hissələrə plazma membranı, sitoplazma, ribosomlar və DNT daxildir.
1. Plazma membranı (hüceyrə membranı da adlanır) hüceyrəni əhatə edən nazik lipid təbəqəsidir. Hüceyrə ilə onun mühiti arasında fiziki sərhəd təşkil edir, buna görə də onu hüceyrənin "dərisi" kimi düşünə bilərsiniz.
2. Sitoplazma nüvədən başqa plazma membranının içərisində olan bütün hüceyrə materialına aiddir. Sitoplazma "sitozol" adlanan sulu bir maddədən ibarətdir və ribosomlar kimi digər hüceyrə strukturlarını ehtiva edir.
3. Ribosomlar sitoplazmada zülalların əmələ gəldiyi strukturlardır.
4. DNT hüceyrədə olan nuklein turşusudur. Hüceyrələrin zülal yaratmaq üçün lazım olan genetik təlimatları ehtiva edir.
Bu hissələr bakteriya və insan kimi fərqli orqanizmlərdən tutmuş bütün hüceyrələr üçün ümumidir. Bu oxşarlıq yer üzündəki bütün canlıların ümumi təkamül tarixinin olduğunu göstərir.
