Biz bilirik ki, ətrafımızda olan hər şey ya canlı, məsələn, heyvanlar, insanlar və bitkilər, ya da daş, qum və su kimi cansız ola bilər. Canlılar çoxalma, böyümə, homeostaz və stimullara reaksiya qabiliyyətinə malikdirlər, həyat xüsusiyyətlərini təcəssüm etdirirlər və biologiyada orqanizmlər adlanır. Orqanizmlər mütəşəkkil bir quruluşa malik olmaqla tanınır. Orqanizm həyat formasının sinonimidir. Yer kürəsində təxminən 8,7 milyon (1,3 milyon verir və ya götürür) növlərin yeni, təxmini ümumi sayıdır.
Bu dərsdə öyrənəcəyik:
Mütəşəkkil quruluşa malik, çoxalıb böyüyən, stimullara reaksiya verə bilən və homeostazı saxlaya bilən canlılara orqanizmlər deyilir. Orqanizmlər tək bir prokaryotik hüceyrədən ibarət ola bilər və bunlara prokaryotlar deyilir və ya eukaryotik hüceyrələrdən ibarət ola bilər və bunlara eukariotlar deyilir. Prokaryotlarda fərqli hüceyrə nüvəsi yoxdur və onların DNT-si xromosomlarda təşkil olunmur. Eukaryotik hüceyrələr prokariotlardan daha mürəkkəbdir və nüvə zərfində qapalı bir nüvəyə malikdir.
Bütün orqanizmlər bir hüceyrədən və ya birdən çox hüceyrədən ibarət ola bilər. Oradan orqanizmləri iki fərqli kateqoriyaya, birhüceyrəli mikroorqanizmlərə və çoxhüceyrəli orqanizmlərə təsnif etmək olar.
Çoxhüceyrəli orqanizmlər bir neçə hüceyrədən ibarət olan orqanizmlərdən trilyonlarla hüceyrəyə qədər dəyişən birdən çox hüceyrədən ibarətdir. Bədənimiz trilyonlarla hüceyrədən ibarətdir. Bu orqanizmlər heyvanlar, bitkilər və göbələklərdir.
Çoxhüceyrəli orqanizmlərin hüceyrələri müəyyən funksiyaları yerinə yetirməyə qadirdir. Belə hüceyrələr qrupuna toxuma deyilir. Bir neçə növ toxuma bir orqan şəklində birlikdə işləyir.
Birhüceyrəli mikroorqanizmlər yalnız bir hüceyrədən ibarətdir. Belə orqanizmlər protistlər, bakteriyalar və arxeyalardır.
Lakin, həm birhüceyrəli mikroorqanizmlər, həm də çoxhüceyrəli orqanizmlər eyni xüsusiyyətlərə malikdir, bunlar:
Orqanizmlərin qida qəbul etmə prosesinə qidalanma deyilir. Bütün canlı orqanizmlər böyümək, sağ qalmaq və enerji almaq üçün qidaya ehtiyac duyurlar.
Tənəffüs orqanizmlərin fəaliyyət göstərməsi üçün lazım olan enerjini təmin etmək üçün bütün canlı orqanizmlər tərəfindən həyata keçirilən mühüm həyat prosesidir . Hüceyrələr, orqanizmlərin sağ qalması və çoxalması üçün həyat proseslərinə kömək etmək üçün bu proses nəticəsində əmələ gələn enerjiyə ehtiyac duyur və istifadə edir. Hüceyrələrdə baş verdiyi üçün buna hüceyrə tənəffüsü də deyilir.
Tənəffüs ümumiyyətlə iki qazın - oksigen və karbon qazının mübadiləsini əhatə edir. Hüceyrələr oksigeni qəbul edir və karbon qazını buraxır. Bu tənəffüs formasına aerob tənəffüs deyilir. Başqa bir forma oksigensiz həyata keçirilən anaerob tənəffüsdür .
 |  |
 |  |
Bütün canlı orqanizmlər hərəkət edir . Bəziləri üçün heyvanlar kimi çox açıq olsa da, bəziləri üçün bitkilər kimi deyil. Bütün orqanizmlər müxtəlif yollarla və müxtəlif orqanların köməyi ilə hərəkət edirlər. Heyvanlar əzələ və skelet sistemlərinin köməyi ilə hərəkət edirlər. Orqanizmin bir yerdən yerə hərəkətinə lokomosiya deyilir.
İfrazat orqanizmin orqanizmindən zəhərli maddələrin, maddələr mübadiləsinin tullantı məhsullarının və artıq maddələrin çıxarılmasıdır. Bütün canlılar ifraz edir. Hüceyrələrdə baş verən bir çox kimyəvi reaksiyalar nəticəsində tullantı məhsullar meydana gəlir. Orqanizmlər tullantı məhsullarından xilas olmalıdırlar, çünki onlar hüceyrələri zəhərləyə bilər.
Böyümə həmin orqanizmin ölçüsünün və kütləsinin artmasıdır. Çoxhüceyrəli orqanizmlər üçün bu, daha çox hüceyrə yaratmaqla həyata keçirilir. Birhüceyrəli orqanizmlər bir hüceyrə kimi qala bilər, lakin onlar da böyüyürlər. Orqanizmin böyümə prosesindən keçərkən çevrilməsinə inkişaf deyilir.
Bütün canlı orqanizmlər nəsil yaratmaq qabiliyyətinə malikdir. Hər bir fərdi orqanizm çoxalma nəticəsində mövcuddur. Çoxalma bütün məlum həyatın əsas xüsusiyyətidir. Çoxalmanın iki forması var:
Orqanizmlər ətrafdakı stimulları hiss edə və onlara cavab verə bilirlər. Ətraf mühitdə dəyişikliyə səbəb olan hər şey stimul adlanır. Stimullar xarici və daxili ola bilər. Orqanizmlər bir çox stimullara, o cümlədən işıq, temperatur, su, qoxu, təzyiq və s. reaksiya verir. Günəş işığında açılan çiçək qıcıqlara cavab verən bitki nümunələrindən biridir.
Hüceyrələrin düzgün işləməsi üçün sabit olmayan müvafiq şərtlər tələb olunur (temperatur, pH və s.). Lakin, ətraf mühitdəki dəyişikliklərə baxmayaraq, orqanizmlər daxili şəraiti dar diapazonda saxlaya bilirlər. Bu proses homeostaz adlanır. Bütün canlı orqanizmlər, istər birhüceyrəli, istərsə də çoxhüceyrəli, homeostaz nümayiş etdirir.
Biz nə öyrəndik?
