Back to the topics list

yer şekilleri

Bir yeryüzü şekli, Dünya'nın veya diğer gezegen cisimlerinin yüzeyindeki bir özelliktir. Yer şekilleri, gezegenin farklı doğal manzaralarını oluşturur. Yaban hayatı ve insanlar için evler sağlarlar. Yer şekillerine örnek olarak okyanuslar, nehirler, vadiler, platolar, dağlar, ovalar, tepeler ve buzullar verilebilir. Deniz seviyesinden 8850 m yükseklikteki Nepal'deki Everest Dağı, Dünya'nın en yüksek yer şeklidir. Everest Dağı, Asya'daki birçok ülkede uzanan Himalaya dağlarının bir parçasıdır.

Sadece Dünya'da değil, benzer yapılar Mars, Venüs, Ay ve Jüpiter ile Satürn'ün bazı uydularında tespit edildi. Örneğin, mütevazi boyutuna rağmen, Mars'ın muazzam büyüklükte bazı manzara özellikleri vardır. En büyük etki havzaları, volkanları ve kanyonları, Dünya'da bulunanlardan çok daha büyüktür.

Mars manzarası

Yeryüzü şekli terimi, su altında dağ sıraları ve deniz altındaki havzalar şeklinde meydana gelen ilgili özelliklere de uygulanır. Dünyanın en derin yer şekli olan Marina Çukuru, Güney Pasifik Okyanusundadır.

Yer şekilleri, kanallar, limanlar ve birçok liman gibi insan yapımı özellikleri içermez; ve çöller, ormanlar ve otlaklar gibi coğrafi özellikler.

Herhangi bir kara yüzeyinin dikey ve yatay boyutları arazi olarak bilinir. Arazi yüzeylerinin biçim ve özelliklerinin incelenmesi topografya olarak bilinir.

Yeryüzü şekillerinin bilimsel çalışması jeomorfoloji olarak bilinir.

Yer şekilleri aynı değildir. Bazıları deniz seviyesinden çok yüksek olabilir ve diğer kısımlar deniz seviyesinin altında olabilir. Bunların bir kısmı çok sert malzemeden yapılmışken, bir kısmı çok yumuşak malzemeden yapılmış olabilir. Bazı yeryüzü şekilleri bitki örtüsüyle kaplıyken, bazılarında herhangi bir bitki yoktur. Bazıları çok büyük ve diğerleri küçüktür. Hepsinden önemlisi, yer şekilleri sürekli değişmektedir çünkü onları oluşturan faktörler her gün hareket halindedir!

Yer şekillerini oluşturan çeşitli süreçler

Dünyanın altındaki tektonik plaka hareketi, dağları ve tepeleri yukarı iterek yer şekilleri oluşturabilir. Su ve rüzgar erozyonu toprağı aşındırabilir ve vadiler ve kanyonlar gibi yer şekilleri oluşturabilir. Her iki süreç de uzun bir süre, bazen milyonlarca yıl boyunca gerçekleşir. Örneğin, Colorado Nehri'nin Arizona'daki (ABD) 446 km uzunluğundaki Büyük Kanyon'u oyması 6 milyon yıl sürmüştür.

Karasal kara kütlelerinin yüzeyinde meydana gelen yer şekillerinin çoğu, jeolojik zaman boyunca iki temel süreç tipinin etkileşiminden kaynaklanır. Bu ikisi:

• dikey tektonik hareketler ve magmanın (ergimiş kaya malzemesi) ekstrüzyonu, yukarı doğru iterek yer şekilleri oluşturabilir.
• kayaların ayrışmasını ve erozyonunu ve sonuçta ortaya çıkan tortul döküntülerin birikmesini kapsayan aşınma süreçleri.

Yerkabuğunun dikey hareketi ve magmanın yukarı doğru hareketi ile üretilen özellikler tektonik yer şekilleri olarak sınıflandırılabilir. Bunlar yarık vadileri, platolar, dağlar ve volkanik konileri içerir.

Aşınma süreçleri tarafından üretilen özellikler, yapısal yer şekilleri olarak kategorize edilir. Bunlara nehirlerin, rüzgarın, yeraltı suyu solüsyonunun, buzulların, deniz dalgalarının ve diğer dış etkenlerin aşınma ve birikme etkisi neden olur.

Biyolojik faktörler de yer şekillerini etkileyebilir, örneğin kumul sistemleri ve tuzlu bataklıkların gelişiminde bitki örtüsünün rolü ve mercan resiflerinin oluşumunda mercanlar ve alglerin çalışması.

Çoğu yeryüzü tipinin kökenini tektonik ve aşındırma süreçleri açıklasa da, birkaçı başka yollarla üretilmiştir. Birkaç örnek, çarpma kraterleri ve biyojenik yer şekilleri. Darbe kraterleri, asteroitler, kuyruklu yıldızlar ve göktaşları ile çarpışmalarla oluşur.

Biyojenik yer şekilleri canlı organizmalar tarafından üretilir. Örnekler arasında Amerika Birleşik Devletleri'nin güneyindeki kerevit yuvalarının tepesinde 40-50 cm yüksekliğindeki silindirik çamur kuleler; porsuk ve ayı yuvaları; bozkırda fil su birikintileri (Afrika otlakları); ve insanlar tarafından kazılan taş ocakları ve açık ocak madenleri. Dev termit höyükleri ve mercan resifleri, biyojenik yer şekillerinin diğer örnekleridir.

Yer şekilleri kategorileri

Yer şekilleri, büyük yer şekilleri ve küçük yer şekilleri olarak kategorize edilebilir.

Ana yer şekilleri - Başlıca yer şekilleri türleri platolar, dağlar, ovalar ve tepelerdir.

• Yaylalar, en azından bir tarafta çevredeki alanın üzerinde keskin bir şekilde yükselen düz, yüksek yer şekilleridir.
• Dağların dik kenarları, dar zirveleri ve yüksek kotları vardır.
• Ovalar, hiçbir zaman deniz seviyesinden fazla yükselmeyen, alçak rakımlı düz alanlardır.
• Tepeler, çevredeki araziden daha yüksek ve bir dağdan daha küçük olan yaylalardır. Normalde bir dağ kadar dik değildir ve yüzeyi bir kumulunkinden çok daha stabildir.

Bu yer şekillerini hayal ettiğinizde, geniş dağ sıralarını veya geniş ovaları hayal edebilirsiniz. Ancak bu coğrafi yer şekilleri yalnızca karada değil, okyanus tabanında da bulunur.

Küçük yer şekilleri - Dünyada yüzlerce küçük yer şekli vardır. Bu yeryüzü şekilleri, rüzgar erozyonu, su erozyonu, tektonik aktivite, ayrışma, okyanus akıntıları ve volkanik patlamalar gibi süreçlerle milyonlarca yılda yaratılmıştır. Çeşitli biyomlarda bulunurlar ve bazıları ne kadar hareketsiz görünseler de sürekli değişirler. Küçük yer şekilleri arasında tepeler, kanyonlar, vadiler ve havzalar bulunur.

Volkanik patlamalar

Okyanus ve Kıtasal Yer Şekilleri

Kıtasal yeryüzü şekilleri

Bunlar, Dünya'nın en geniş kara alanlarındaki göze çarpan topografik özelliklerdir. Tanıdık örnekler dağlar (volkan konileri dahil), yaylalar ve vadilerdir. Bu tür yapılar, onları oluşturan tektonik mekanizmalar ve onları zaman içinde değiştiren iklimsel olarak kontrol edilen sıyrılma sistemleri tarafından benzersiz kılınır. Ortaya çıkan topografik özellikler, ilgili hem tektonik hem de sıyrılma süreçlerini yansıtma eğilimindedir.

okyanusal yeryüzü şekilleri

Okyanus havzası okyanus tabanıdır. Okyanusun altındaki dünya da çok çeşitli yer şekilleri içerir. Okyanusun altındaki yer şekilleri kıta sahanlığı, kıta eğimi, kıta yükselişi, abisal düzlük, okyanus ortası sırt, rift bölgesi, hendek ve seamount/guyot'tur.

• Kıta sahanlığı kısmen su altındadır. Bu nedenle kıyıdan uzaklaştıkça okyanus derinleşir (bu kıta sahanlığıdır)
• Kıta eğimi, kıta sahanlığının okyanus tabanının dibine düştüğü yerdir.
• Kıtasal yükselti, kıta yamacı ile abisal düzlüğün buluştuğu yerdir.
• Kıtasal eğimin düzleştiği yerde abisal düzlük başlar. Okyanus tabanının düz veya hafifçe eğimli, pürüzsüz alanıdır. Dünya yüzeyinin yaklaşık %54'ünü kaplar.

• Okyanus ortası sırtı, merkezi bir sırtın (veya sıradağların) okyanus tabanını iki kısma ayırdığı okyanusun alt kısmında yer alır.
• Rift bölgesi, okyanus ortası sırtının en yüksek kısmının merkezindedir, bu dar siper yarık olarak adlandırılır. Okyanus ortası sırtın her iki yanına dağlar ekleyen su altı volkanik aktivitesi, yarık bölgesinde meydana gelir.
• Siperler, okyanus havzasının en derin kısmıdır ve karada bulunan herhangi bir vadiden daha derindir.
• Bir deniz dağı, bağımsız bir su altı (denizaltı) dağıdır.
• Guyot, üstü düz olan bir deniz dağıdır.

Kıtalarda bulunan yer şekilleri ile okyanus tabanında bulunan yer şekillerinin konumu ve yapısındaki örüntülerin karşılaştırılması.

kıyı yer şekilleri

Kıyı yer şekilleri, herhangi bir kıyı boyunca bulunan kabartma özelliklerden herhangi biridir. Bunlar, süreçlerin, çökeltilerin ve kıyının kendisinin jeolojisinin bir kombinasyonunun sonucudur. Kıyı ortamında bulunan çeşitli yer şekilleri vardır. Bu kıyı yer şekilleri, hafif eğimli kumsallardan yüksek kayalıklara kadar değişen farklı boyut ve şekillerdedir.

Kıyı yer şekilleri iki tiptir: aşınma ve çökelme.

Erozyonel yerşekilleri toprağın aşınmasından, çökelme yerşekilleri ise tortu birikmesinden kaynaklanır.

Aşınma ve birikmeyi etkileyen en belirgin faktörler, dalgaları ve ürettikleri akımları içerir.

Erozyondan veya toprağın aşınmasından kaynaklanan erozyona uğramış yer şekilleri, dünyanın en güzel kıyı bölgelerinden bazılarını oluşturur. Örneğin, birçok kayalık sahili sınırlayan deniz kayalıkları. Bu kayalıklar, vuran dalgalar kayanın alt kısmını zayıflattığında, yukarıdaki kayalıkların bazı kısımları suya düşerek altta molozlu bir kaya duvarı bıraktığında yaratılmıştır.

Sedimentin birikmesiyle şekillenen çökelme yer şekilleri, erozyonla oluşanlardan daha az kabartmaya sahip olma ve daha az engebeli olma eğilimindedir. En iyi bilinen çökelme şekli, dalgalar tarafından taşınan ve kıyıda biriken çökeltilerden (kum, çakıl veya ezilmiş deniz kabukları ve diğer organik maddeler) oluşan bir kumsaldır. Kumsallar, dalgaların karaya doğru ve karadan uzaklaşarak eşit olmayan hızlarda hareket etmesi nedeniyle oluşur. Dalga hareketleri hız ve süre bakımından aynı olsaydı, çökeltiler kıyıda kalmazdı.