Yer üzündə təkamül keçirən ilk orqanizmlərdən biri müasir bakteriyalara bənzər birhüceyrəli orqanizm idi. Daha sonra həyat minilliklər ərzində bir çox fərqli həyat formalarına çevrildi. Bununla belə, biz əcdadlarımızı təkhüceyrəli orqanizmə qədər izləyirik.
TƏLİM MƏQSƏDLƏRİ
Bu dərsin sonunda siz aşağıdakıları bacarmalısınız:
- Bakteriyaların nə olduğunu izah edin
- Bakteriyaların quruluşunu izah edin
- Bakteriyaların təsnifatını izah edin
- Bakteriyalarda çoxalmanı izah edin
- Bakteriyaların zərər və faydalarını izah edin
Bakteriyalar prokaryotik qrupa aid olan birhüceyrəli orqanizmlərə aiddir. Bu qrupun (prokaryotik) orqanizmlərin həqiqi nüvəsi yoxdur və bir neçə orqanoid yoxdur.
Bakteriyaların əksəriyyəti insanlar üçün zərərlidir. Bununla belə, bəzi bakteriyaların insanlarla qarşılıqlı əlaqəsi var və onlar bizim sağ qalmağımız üçün vacibdir. Bakteriyaların quruluşuna baxaraq başlayaq.
Aşağıdakı diaqram bakteriyadır. Quruluşunu müxtəlif hissələrlə göstərir.
Bakteriyaların quruluşu sadə bədən dizaynıdır. Bakteriyalar təkhüceyrəli, nüvəsi və digər hüceyrə orqanoidləri olmayan mikroorqanizmlərdir. Bu cür orqanizmlərə prokaryotlar deyilir. Bakteriya hüceyrəsinə aşağıdakılar daxildir:
- Kapsul. Bu, hüceyrə divarının xaricində olan bəzi bakteriyalarda olan təbəqədir.
- Hüceyrə divarı. Bu, peptidoqlikan polimerindən ibarət təbəqədir. Bakteriyalara öz formasını verir. Plazma membranından kənarda tapılır. Qram-müsbət bakteriyalar daha qalın hüceyrə divarına malikdir.
- Plazma membran. Bu hüceyrə divarında tapılır. Enerji istehsal edir və kimyəvi maddələri nəql edir. Bu membran keçirici olduğu üçün maddələr keçə bilir.
- sitoplazma. Bu, plazma membranının içərisində olan maddədir. Onun tərkibində genetik material və ribosomlar var.
- DNT. Bu, bakteriyanın funksiyası və inkişafında istifadə olunan genetik təlimatların daşıyıcısıdır. Sitoplazmanın içərisində tapılır.
- Ribosomlar. Bu zülalların istehsal olunduğu yerdir. Bunlar RNT ilə zəngin qranullardan ibarət mürəkkəb hissəciklərdir.
- Flagellum. Bakteriyalar flagella köməyi ilə hərəkət edir. Onlar bəzi bakteriyaların yayılması üçün istifadə olunur. Bəzi bakteriyalarda birdən çox flagellum var.
- Pili. Bunlar hüceyrənin xaricində olan saç kimi əlavələrdir. Onlar bakteriyanın səthlərə yapışmasına və genetik materialı digər hüceyrələrə ötürməsinə imkan verir. Bu, insanlarda xəstəliyin yayılmasına kömək edir.
Bakteriyalar son dərəcə çətin şəraitdə yaşamaq qabiliyyətinə malikdirlər.
Bakteriyaların başqa bir unikal xüsusiyyəti onların hüceyrə divarıdır. Peptidoqlikan kimi tanınan bir proteindən ibarətdir və qorunmaq üçün istifadə olunur. Bu protein yalnız bakteriyaların hüceyrə divarlarında olur. Bununla belə, bir neçə bakteriya bu hüceyrə divarından məhrumdur və bəzilərində kapsul kimi tanınan üçüncü qoruyucu təbəqə var. Bakteriyaların xarici təbəqəsində bir və ya daha çox flagella yapışdırılır. Flagella hərəkət üçün istifadə olunur. Bəzi bakteriyalarda flagella əvəzinə pili var. Pili, ev sahibinin hüceyrələrinə bağlanarkən bəzi bakteriyalara kömək edir. Bakteriyalarda ribosomlardan başqa bitki və ya heyvan hüceyrələri kimi çoxlu hüceyrə orqanelləri yoxdur.
Ribosomlar zülalların sintez olunduğu yerlərdir. Bu DNT-dən başqa, ribosomlarda plazmid kimi tanınan əlavə dairəvi DNT var. Plazmidlər bəzi bakteriya suşlarının antibiotiklərə davamlı olmasına kömək edir.
BAKTERİYALARIN TƏSNİFATI
Bakteriyaları xüsusiyyətlərinə və xüsusiyyətlərinə görə müxtəlif kateqoriyalara bölmək olar. Bakteriyaların təsnifatının əsas əsaslarına aşağıdakılar daxildir:
- Forma
- Qidalanma rejimi
- Hüceyrə divarının tərkibi
- Nəfəs alma rejimi
- Ətraf mühit
ŞEKİLƏ GÖRƏ BAKTERİYALARIN TƏSNİFATI
- Çubuq şəklində. Onlara basil deyilir. Escherichia coli (E. coli) bu növ bakteriyalara misaldır.
- Spiral. Onlara spirilla deyilir. Spirillum volutans bu tip bakteriyalara nümunədir.
- Sferik. Onlara kok deyilir. Streptococcus pneumoniae bu tip bakteriyalara misaldır.
- Vergül şəklində. Onlara vibrio deyilir. Vibrio cholerae bu tip bakteriyalara misaldır.
QİDALANMA REJİMİ ÜZRƏ BAKTERİYALARIN TƏSNİFATI
- Avtotrof bakteriyalar. Bu bakteriyalar öz qidalarını hazırlayır. Onlar bunu fotosintez (karbon dioksid, günəş işığı və sudan istifadə etməklə) və ya kemosintez (su, karbon dioksid və kükürd, azot və ammonyak kimi kimyəvi maddələrdən istifadə etməklə) vasitəsilə edə bilərlər. Bu tip bakteriyalara misal olaraq siyanobakteriyaları göstərmək olar.
- Heterotrof bakteriyalar. Bu bakteriyalar enerjilərini üzvi karbon istehlak etməklə əldə edirlər. Bütün xəstəliyə səbəb olan bakteriyalar bu kateqoriyaya aiddir.
Hüceyrə divarının tərkibinə görə bakteriyaların təsnifatı
- Peptidoqlikan hüceyrə divarı. Bunlar hüceyrə divarları peptidoqlikan zülalından ibarət olan bakteriyalardır. Qram-müsbət bakteriyalar bu kateqoriyaya aiddir.
- Lipopolisakkarid hüceyrə divarı. Bunlar hüceyrə divarı lipopolisakkariddən ibarət olan bakteriyalardır. Qram-mənfi bakteriyalar bu kateqoriyaya aiddir.
NƏFƏS ALMA REJİMİ ƏSASINDA BAKTERİYALARIN TƏSNİFATI
- Aerob bakteriyalar. Bunlar aerobik nəfəs alan bakteriyalardır (oksigen tələb edir). Buna misal olaraq mikobakteriyaları göstərmək olar.
- Anaerob bakteriyalar. Bunlar anaerob (oksigen olmadan) nəfəs alan bakteriyalardır. Buna misal olaraq aktinomisləri göstərmək olar.
ƏTRAF MÜHIT ƏSASINDA BAKTERİYALARIN TƏSNİFATI
- Termofillər. Bunlar son dərəcə yüksək temperaturda sağ qalan bakteriyalardır.
- Asidofillər. Həddindən artıq asidik şəraitdə sağ qalan bakteriyalar.
- Alkalifillər. Həddindən artıq qələvi şəraitdə sağ qalan bakteriyalar.
- Halofillər. Duzlu mühitlərdə tapılan bakteriyalar.
- Psixrofillər. Bakteriyalar buzlaqlarda olduğu kimi soyuq temperaturda tapılır.
- Ekstremofillər. Çox çətin şəraitdə yaşaya bilən bakteriyalar.
BAKTERİYALARDA ÇOXALMA
Bakteriyaların çoxalma üsulu aseksualdır. İkili parçalanma kimi tanınır. Bir bakteriya qız hüceyrə adlanan iki hüceyrəyə bölünür. Bu hüceyrələr həm bir-biri ilə, həm də ana hüceyrə ilə eynidir. Ana bakteriyada DNT replikasiyası parçalanmanın başlanğıcını göstərir. Nəhayət, hüceyrə uzanır və iki qız hüceyrəsi meydana gətirmək üçün bölünür.
Çoxalmanın vaxtı və sürəti temperatur və qida maddələrinin mövcudluğu kimi şərtlərdən asılıdır. Əlverişli şəraitdə E. coli hər yeddi saatda təxminən 2 milyon bakteriya istehsal edir.
Bakteriyaların çoxalması ciddi şəkildə aseksualdır, lakin bəzi nadir hallarda cinsidir. Bakteriyalarda genetik birləşmə transduksiya, transformasiya və ya konyuqasiya yolu ilə baş verə bilər. Belə hallarda bakteriyaların antibiotiklərə qarşı davamlı olması mümkündür. Bu, eyni genetik materialın nəsillər boyu qaldığı aseksual çoxalmadan fərqli olaraq, genetik materialın dəyişməsi ilə mümkün olur.
FAYDALI BAKTERİYALAR
Əksər bakteriyaların zərərli olmasına baxmayaraq, bəzi bakteriyalar insanlara müxtəlif yollarla faydalıdır. Bakteriyaların faydalarına aşağıdakılar daxildir:
- Qida məhsullarının mayalanması. Bakteriyalar qida məhsullarını fermentləşdirərkən, məsələn, qatıq hazırlayarkən istifadə olunur. Fermentasiya üçün basil və streptokok bakteriyaları istifadə olunur.
- Həzmə kömək edir və bədənin immunitet sistemini yaxşılaşdırır. Bu bakteriyalara Proteobakteriyalar, Aktinobakteriyalar, Bacteroides və Firmicutes daxildir.
- Digər bakterial infeksiyaların müalicəsi və qarşısının alınması üçün istifadə edilən antibiotiklərin istehsalı. Məsələn, torpaq bakteriyaları.
- Bitkilərdə azotun fiksasiyası. Azot əsas bitki qidaları arasındadır. Rhizobium bakteriyası bitkilər tərəfindən istifadə olunacaq torpaqda azotun bərkidilməsinə kömək edir.
ZƏRƏRLİ BAKTERİYALAR
Əksər bakteriyalar zərərlidir və xəstəliklərə səbəb ola bilər. Onlar pnevmoniya, sifilis, vərəm, diş çürüməsi və difteriya kimi bir çox yoluxucu xəstəliklərdən məsuldurlar. Onların təsiri antibiotiklər və ya təyin edilmiş dərmanlar qəbul etməklə aradan qaldırıla bilər. Bununla belə, qarşısının alınması daha effektivdir. Bu bakteriyaların əksəriyyəti səthləri dezinfeksiya etməklə və ya sterilizasiya vasitələri ilə aradan qaldırıla bilər. Buna istilik, ultrabənövşəyi şüaların tətbiqi, dezinfeksiyaedici maddələr və pasterizasiya kimi müxtəlif üsullarla nail olmaq olar.
XÜLASƏ
Biz bunu öyrəndik;
- Bakteriyalar prokaryotik qrupa aid olan birhüceyrəli orqanizmlərə aiddir.
- Bakteriyaların əksəriyyəti insanlar üçün zərərlidir, lakin digərlərinin insanlarla qarşılıqlı əlaqəsi var.
- Bakteriyalar təkhüceyrəli, nüvəsi və digər hüceyrə orqanoidləri olmayan mikroorqanizmlərdir.
- Bakteriyalar son dərəcə çətin şəraitdə yaşamaq qabiliyyətinə malikdirlər.
- Bakteriyaları forma, qidalanma rejimi, tənəffüs üsulu, hüceyrə divarının tərkibi və ətraf mühitə görə təsnif etmək olar.
