"Arxeologiya" so'zi yunoncha archaia ("qadimgi narsalar") va logos ("nazariya" yoki "fan") so'zlaridan kelib chiqqan. Arxeologiya - o'tmishdagi inson hayoti va faoliyatining moddiy qoldiqlarini ilmiy o'rganish. Ular orasida eng qadimgi tosh qurollardan tortib, hozirgi kunda ko'milgan yoki tashlab yuborilgan sun'iy buyumlargacha bo'lgan insoniy artefaktlar kiradi. Tarixdan oldingi, qadimiy va yo'q bo'lib ketgan madaniyatlar haqidagi bilimlarimiz birinchi navbatda arxeologik tadqiqotlardan olingan.
(Manba: Arxeologiya jurnali arxivi)
Arxeologiya antropologiya yoki odamlarni o'rganishning keng sohasiga kiradi. Antropologiya to'rtta kichik sohaga ega:
Arxeologiya emas
Arxeologik joy - bu o'tmishdagi inson faoliyatining jismoniy qoldiqlari mavjud bo'lgan har qanday joy. Arxeologik yodgorliklarning ko'p turlari mavjud.
Tarixdan oldingi arxeologik yodgorliklar - bu yozma yozuvga ega bo'lmaganlar. Ular qishloqlar yoki shaharlar, tosh karerlari, qoyatosh rasmlari, qadimiy qabristonlar, lagerlar va megalit tosh yodgorliklarini o'z ichiga olishi mumkin. Sayt tarixdan oldingi ovchi qoldirgan maydalangan tosh asboblar to'plami kabi kichik bo'lishi mumkin. Yoki sayt Meksikaning Chichen Itsa xarobalarida joylashgan Kolumbiyadan oldingi qadimgi shaharlar kabi katta va murakkab bo'lishi mumkin.
Tarixiy arxeologik joylar - bu arxeologlar o'z tadqiqotlariga yordam berish uchun yozuvdan foydalanishlari mumkin bo'lgan joylar. Bularga aholi zich joylashgan zamonaviy shaharlar yoki daryo yoki dengiz sathidan ancha past bo'lgan hududlar kiradi. Tarixiy arxeologik yodgorliklar orasida kema halokati, jang maydonlari, qullar turar joylari, qabristonlar, tegirmonlar va fabrikalar mavjud.
Italiyaning Kampaniya shahridan topilgan Seres ibodatxonasining arxeologik qoldiqlari, yunon Dor ibodatxonasi
Hatto eng kichik arxeologik obida ham juda ko'p muhim ma'lumotlarni o'z ichiga olishi mumkin. Artefaktlar - bu odamlar tomonidan yaratilgan, o'zgartirilgan yoki foydalaniladigan ob'ektlar. Arxeologlar artefaktlarni ularni yasagan va ishlatgan odamlar haqida bilish uchun tahlil qiladilar. Xususiyatlar deb ataladigan portativ bo'lmagan artefaktlar ham arxeologik joylardagi muhim ma'lumot manbalari hisoblanadi. Xususiyatlarga tuproq dog'lari kabi narsalarni o'z ichiga oladi, ular saqlash chuqurlari, inshootlari yoki to'siqlari qachonlar mavjud bo'lganligini ko'rsatadi. Ekofaktlar inson faoliyati bilan bog'liq tabiiy qoldiqlardir. O'simlik va hayvon qoldiqlari arxeologlarga ovqatlanish va yashash tartibini tushunishga yordam beradi.
Arxeologiya turli xil tadqiqot sohasidir. Aksariyat arxeologlar dunyoning ma'lum bir mintaqasiga yoki ma'lum bir tadqiqot mavzusiga e'tibor berishadi. Mutaxassislik arxeologga ma'lum bir masala bo'yicha tajribani rivojlantirish imkonini beradi. Ba'zi arxeologlar inson qoldiqlarini (bioarxeologiya), hayvonlarni (zooarxeologiya), qadimgi o'simliklarni (paleoetnobotanika), tosh asboblarni (litika) va boshqalarni o'rganadilar. Ba'zi arxeologlar arxeologik joylarni topish, xaritalash yoki tahlil qilish texnologiyalariga ixtisoslashgan. Suv osti arxeologlari suv yuzasi ostida yoki qirg'oqlarda yotgan inson faoliyati qoldiqlarini o'rganishadi.
Arxeologiya tarixdan oldingi va tarixiy arxeologiyaga bo'linadi.
Tarixdan oldingi arxeologiya - yozma tilga ega bo'lmagan madaniyatlarni o'rganish. Tarixdan oldingi xalqlar o'z madaniyati haqida yozmagan bo'lsalar ham, ular mehnat qurollari, kulolchilik buyumlari, marosim buyumlari va oziq-ovqat chiqindilari kabi qoldiqlarni qoldirgan.
Tarixiy arxeologiya yozma tarix mavjud bo'lgan madaniyat qoldiqlarini o'rganadi. Tarixiy arxeologiya kundaliklarni o'z ichiga olgan o'tmishdagi yozuvlarni o'rganadi; sud, aholini ro'yxatga olish va soliq hisobotlari; amallar; xaritalar; va fotosuratlar.
Hujjatlar va arxeologik dalillardan foydalanishni birlashtirish orqali arxeologlar o'tmish va inson xatti-harakatlarini yaxshiroq tushunishadi.
Arxeologik joylar ko'pincha artefaktlarning kontsentratsiyasi bilan bog'liq bo'lgan inson faoliyatining dalilidir. Arxeologik yodgorliklarni qazish tuproq va artefaktlarni muntazam ravishda olib tashlashni talab qiladigan halokatli jarayondir. Arxeologik joylar ma'lumotlar yig'iladigan, yozib olinadigan va tahlil qilinadigan tadqiqot laboratoriyalariga o'xshaydi. Arxeologlar tuproq qatlamlari va har bir qatlam bilan bog'liq artefaktlarga oid ma'lumotlarni nazorat ostida qazish va xaritalash orqali odamlarning o'tmishdagi xatti-harakatlaridagi naqshlarni izlaydilar. Ular uzoq vaqt davomida inson xatti-harakatlaridagi bu naqsh va o'zgarishlarni o'rganadilar. Arxeologik joylar qayta tiklanmaydigan resurslardir; bir marta vayron qilingan yoki qazilgan bo'lsa, ular abadiy yo'q bo'lib ketishadi va ularni almashtirib bo'lmaydi.
Arxeologiyadagi kontekst artefaktlarning bir-biriga va ularning atrofiga bo'lgan munosabatini anglatadi. Arxeologik saytdan topilgan har bir artefaktning ma'lum bir joyi bor, arxeologlar artefaktni o'sha joydan olib tashlashdan oldin topilgan joyni aniq qayd etadilar. Odamlar artefaktni aniq joylashuvini yozmasdan olib tashlasa, biz bu kontekstni abadiy yo'qotamiz. O'sha paytda artefaktning ilmiy ahamiyati juda kam yoki umuman yo'q. Kontekst arxeologlarga artefaktlar va arxeologik joylar o'rtasidagi munosabatlarni tushunishga imkon beradi. Biz o'tmishdagi odamlar kundalik hayotlarini qanday o'tkazganliklarini tushunamiz.
Arxeologiyaning maqsadi vaqt o'tishi bilan inson xatti-harakati qanday va nima uchun o'zgarganligini tushunishdir. Arxeologlar dehqonchilikning rivojlanishi, shaharlarning paydo bo'lishi yoki yirik tsivilizatsiyalarning qulashi kabi muhim madaniy hodisalarning evolyutsiyasida bu hodisalarning nima uchun sodir bo'lganligini aniqlash uchun naqsh izlaydilar. Oxir-oqibat, ular madaniyatlar qanday o'zgarishini, shu jumladan o'zimiznikilarnikini ham yaxshiroq bashorat qilish va kelajakni qanday qilib yaxshiroq rejalashtirish yo'llarini qidirmoqdalar.
